مفاهيم نخستين بر مبناي رديف موسيقي ايراني

رديف
رديف نام نظامي است از دستگاه‌ها (و گوشه‌هاي اين دستگاه‌ها) در موسيقي ايراني که بيشتر براي تعليم و آموزش منظم شده است. در گذشته منظور از رديف ترتيب و توالي گوشه‌ها در يک دستگاه بود که آن‌هم به کار آموزش نوآموزان مي‌آمد و نوازندگان و خوانندگان ماهر نيازي به رعايت دقيق آن نداشتند.
رديف موسيقي شامل هفت دستگاه شور ، ماهور ، نوا ، همايون ، سه گاه ، راست و پنجگاه و چهارگاه است. اين دستگاه ها کوک منحصر به خود را دارند. که البته اين کوک ها نيز در سازهاي مختلف متفاوت است.
رديف شامل پنج آواز نيز هست آواز هاي ابوعطا بيات ترک دشتي وافشاري که در کوک شور نواخته مي شوند و آواز بيات اصفهان که در کوک همايون نواخته مي شود.اين آواز ها داراي حال و هواي مخصوص به خود و نت شروع وپايان متفاوت از يکديگرند.

دستگاه
هر دستگاه موسيقي ايراني، تواليي از پرده‌هاي مختلف موسيقي ايراني است که انتخاب آن توالي حس و شور خاصي را به شنونده انتقال مي‌‌دهد. هر دستگاه از تعداد بسياري گوشه موسيقي تشکيل شده است و معمولا بدين شيوه ارايه مي‌شود که از درآمد دستگاه آغاز مي‌کنند، به گوشه اوج يا مخالف دستگاه در ميانه ارايه کار مي‌‌رسند، سپس با فرود به گوشه‌هاي پاياني و ارايه تصنيف وسپس رِنگي اجراي خود را به پايان مي‌‌رسانند. هفت دستگاه رديف موسيقي سنتي ايراني عبارت‌اند از: دستگاه سه‌گاه دستگاه چهارگاه دستگاه همايون دستگاه ماهور دستگاه شور دستگاه نوا دستگاه راست‌پنج‌گاه

گوشه
گوشه ها قطعه‌هاي ثبت شده از موسيقي سنتي ايراني هستند که در طول زمان توسط استادان موسيقي ايراني گردآوري شده و به هنرجويان آموخته مي‌‌شود. هر دستگاه موسيقي سنتي داراي تعدادي گوشه است که توسط استادهاي مختلف به شکل هاي متفاوت ولي بسيار متشابه ثبت شده اند. منبع جمع آوري گوشه ها عموماً قطعات نواخته شده در ميان نوازنده‌هاي بومي نواحي مختلف ايران است.

پيش درآمد
پيش درآمد يکي از فرم هاي رايج در موسيقي ايراني است که حدود صد سال از قدمت آن مي گذرد .
ساختار اين قالب موسيقايي از ابتدا تاکنون چندان دستخوش تغيير نشده است و بيشتر از لحاظ سطح تکنيکي نوازندگان و آهنگسازان و امکانات اجرايي مفصل تر و پيچيده تر شده است .
پيش درآمد ، از قالب هاي اصلي آهنگسازي و اجرا در موسيقي کلاسيک ايراني ،قطعه اي ضربي،موزون،بدون کلام و صرفا سازي است که بطور سنتي آغاز گر اجراي يک برنامه موسيقي کلاسيک ايراني و معرف فضاي کلي دستگاه يا آواز مورد نظر است اگر چه سابقه تاريخي اصطلاح "پيش درآمد " و رواج آن به عنوان قطعه اي مقدمه گونه در موسيقي ايراني به حدود يک صد سال پيش و پس ار دوران مشروطيت باز مي گردد ، اما از لحاظ ساختار شناختي مي توان ريشه آن را در فرم هاي قديمي تري جستجو کرد . در بررسي پيشينه ي تاريخي " پيش درآمد " سه نکته را بايد در نظر داشت . نخست ، سابقه ي تاريخي قطعاتي که از لحاظ برخي ويژگي هاي ساختاري ، يعني موزوني و بي کلامي تقريبا مشابه با پيش در آمد بوده اند دوم ، بررسي نقش چنين قطعاتي در فرم سيکليک اجرايي به عنوان قطعه ايي مقدمه گونه . سوم ، اطلاق اصطلاح " پيش درآمد " به فرم مورد نظر و تثبيت و رواج آن به عنوان قالبي براي ساخت و اجراي موسيقي .
درباره ي چگونگي شکل گيري پيش درآمد به مفهوم کنوني آن روايات مختلف ، اما کمابيش مشابهي ، ذکر شده است که با مقايسه آنها مي توان سير تکوين تدريجي آن را دريافت . نخستين نمونه هاي قطعاتي که در قالب ساختاري پيش درآمد ، ريشه در آثار برخي از نوازندگان عصر ناصري همچون محمد صادق خان سرورالملک و آقا حسينقلي دارد ، مع هذا قطعات مذکور داراي ساختاري نسبتا ساده و غير مستقل بوده اند ، چندان نقش مقدمه گونه نداشته اند ، به صورت گروهي اجرا نمي شده اند و البته در آن زمان عنوان پيش درآمد نيز به آنها اطلاق نمي شده است .
بنا بر روايات موجود در اواخر دوران قاجار هنگامي که موسيقيدانان در مجالس و محافل خويش به اتفاق ساز مي زدند معمولا در اول چيزي با هم نمي نواختند بلکه نخست آنکه از همه استاد تر بود شروع به نواختن مي کرد و پس از وي بقيه ي نوازندگان به ترتيب به نوبه ي خود مي نواختند و چنانچه خواننده ايي در جمع شان بود شروع به خواندن مي کرد و نوازندگان به نوبت جواب او را مي دادند . در قسمت آخر برنامه قطعاتي ضربي از قبيل تصنيف و به ويژه رنگ وجود داشت که نوازندگان دسته جمعي به نواختن آن مي پرداختند . تا اين که پس از دوره ي استبداد صغير و به توپ بستن مجلس توسط محمد علي ميرزا ، ظهيرالدوله انجمني به نام انجمن اخوت در کاخ صاحبقرانيه تشکيل داد و کنسرت هايي را به نفع بينوايان و مستمندان برگزار کرد . در جريان اين برنامه ها براي اولين بار اين فکر به نظر رکن الدين مختاري مي رسد که مناسب است براي اجراي کنسرت وقتي که نوازندگان دور هم جمع مي شوند در مرحله ي اول قطعه اي به طور دسته جمعي بنوازند و به اصطلاح گشايش يا خلاصه ايي از آنچه که مي خواهند بعدا بنوازند باهم شروع کنند و سپس به تک نوازي مشغول شوند . وي اين نظر را با ديگران در ميان گذاشت و روز بعد قطعه اي را که شخصا معمولا در موقع تک نوازي به صورت ضربي مي نواخت به دسته ي موسيقي دانان ارائه داد و آنها نيز پس از چند جلسه تمرين آن را فرا گرفته و به صورت دسته جمعي اجرا کردند .نام اين قطعه را مشير همايون "پيش درآمد " گذاشت، به اين دليل که پيشتر اجراي موسيقي با درآمد آغاز مي شد و بنا براين آنچه قبل از آن نواخته شود را مي توان پيش درآمد ناميد .
امروزه پيش درآمد فرمي سازي و پيش ساخته است که معمولا آغاز گر اجراي سنتي موسيقي کلاسيک ايران و نخستين بخش از طرح پنجگانه فرم سيکليک اجراي سنتي موسيقي دستگاهي ايران است . اين قطعه فضا و حالت مورد نظر را به گونه ايي موجز و در قالبي موزون ارائه مي دهد و در واقع داراي نقش مقدمه است .اين فرم اگر چه داراي متر مشخص است اما فاقد پريود هاي متريک – ريتميک مشخص و تثبيت شده در قالب اصول يا ايقاعات است .طرح ساختار فرمال پيش درآمد معمولا فاقد قسمت ترجيع گونه است و در واقع طرح ساختاري آن بيشتر متاثر از ساختار مدال و ملوديک دستگاه مورد نظر است ، بدين ترتيب که غالبا در مُد درآمد يا مُد اصلي دستگاه يا آواز آغاز مي شود و درآن انتقال به تعدادي از گوشه هاي اصلي دستگاه صورت مي پذيرد .
پيش درآمد در اوزان دو ضربي ، سه ضربي و چهار ضربي با سرعت متوسط ساخته مي شود و گاهي به ضرب 8/6 سنگين و يا 4/6 است . اين نکته نيز شايان توجه است که دو آهنگساز و موسيقي دان برجسته که پيش درآمد را رواج دادند يعني درويش خان و رکن الدين خان مختاري هر دو داراي پيشينه اي در موسيقي نظام نيز بودند رکن الدين خان تحت تاثير موزيک نظام براي اولين بار وزن دو ضربي تند را با ساختن پيش درآمدي در دستگاه چهارگاه معمول و متداول نمود .
امروزه قطعات تقربيا مشابه با پيش درآمد در برخي ديگر از فرهنگ هاي موسيقايي جهان اسلام رواج دارد : پيشرو در ترکيه ، بشرف ، در موسيقي عربي ، تصنيف در شش مقام ماوراءالنهر .

چهارمضراب
عده اي ناميدن برخي نت ها و قطعات خاص موسوم به "چهار مضراب" را بخاطر اين مي دانند که در گذشته در سازهاي مختلف اينگونه قطعات با چهار عدد مضراب نواخته مي شده است. ولي اين يک تحليل پايه و اساس خاصي را ندارد و نسبتا ساده است.
علت نام گذاري چهارمضراب را مي توان از روي نت هاي آن پيدا کرد. براي مثال در قطعات 8/6 اين موضوع کاملا واضح است. به نمونه ي زير توجه کنيد.
ضرب مورد نظر 8/6 است. يعني در هر 6 نت و 2 ضرب نواخته مي شود. ضرب اول و ضرب دوم که در شکل مشخص شده اند تشکيل دهنده ي چهار مضراب اند. بدين گونه که با ساده کردن ضرب اول به يک نت پايه و يک نت چنگ ، نت پايه را مي توانند پديد آورند. مجموع نت چنگ با ضرب دوم چهار نت خاص را تشکيل مي دهند که براي نواختن آن چهار مضراب لازم است به ساز زده شود.
چهار مضراب قطعه اي است که اواز خاصي ندارد و بر مبناي دستگاه آواز و يا برخي از گوشه ها مي توانند ساخته شود.


محمد علي محموديار

منبع : w w w . n o t e a h a n g . i r