درباره یک پوشش گیاهی منحصر بفرد : انزوای شکوهمند

مجمع الجزاير سوقطر (Socotra)، اين پناهگاه گونه هاي انحصاري كه مي توان آن را با جزاير گالاپاگوس در اقيانوس آرام يا درياچه مالاوي در آفريقا مقايسه كرد، در جنوب يمن و غرب شاخ آفريقا و در دل اقيانوس هند آرميده است.

اما اين بار فلور (مجموعه گياهان يك منطقه) اين جزاير است كه چشم ها را خيره و ذهن را به خود مشغول مي دارد نه فون (مجموعه جانوران يك منطقه) آن. اين جا هيچ سهره اي وجود ندارد تا زيست شناسان را به شگفتي وا دارد. تقريباً يك سوم از ۹۰۰ گونه گياهي كه در جزيره هاي اين مجمع الجزاير وجود دارند در هيچ جاي ديگر جهان پيدا نمي شوند. اقليم خشك اين جزاير اعضاي گروه هاي شناخته شده اي نظير خيارها را به چيزهاي عجيب و غريبي تبديل كرده است كه هيچ كس آنها را در باغ سبزيجات تشخيص، نخواهد داد. اين جزاير كه در حدود ده ميليون سال پيش، از پهنه آفريقا _ عربستان جدا شده اند پناهنگاهي را براي مجموعه اي از فسيل هاي زنده كه به آنها تاكسون هان گسسته (گونه هايي كه نزديك ترين خويشاوندانشان هزاران كيلومتر دورتر وجود دارند) مي گويند، فراهم آورده است.

به نظر مي رسد كه اين اكوسيستم بي نظير همزمان با به پايان رسيدن قرن بيستم و به واسطه پيشرفت هاي مدرن در خطر تهديد قرار گرفته است. با وجود اين كه اين جزاير از مدت ها پيش محل سكونت انسان ها بوده (امروزه در حدود ۵۰ هزار نفر در اين جزاير زندگي مي كنند) و از گذشته هاي دور براي جهان خارج شناخته شده بود (۲۰۰۰ سال پيش يك دريانورد يوناني يا رومي جزيره اصلي آن را «ديوسكورديا» ناميد و آن را بخشي از كشور كندر دانست) سازمان ملل متحد و دولت يمن (كه بسياري از اين مجمع الجزاير را تحت كنترل خود دارد) به تازگي نگران نابودي فلور بي نظير «سوقطر» به خاطر تعدي و پيشروي گريزناپذير جامعه صنعتي شده اند. نخستين گام در راستاي حفاظت، شناسايي و بررسي گونه هاي مورد نظر است. از اين رو يك تيم بين المللي متشكل از گياه شناسان و ساير زيست شناسان عازم اين جزاير شده اند. نخستين مرحله اين پژوهش تقريباً ۱۰۰ سال پيش آغاز شده بود. ديكون الكساندر (Alexander.D ) از باغ گياه شناسي سلطنتي ادينبورگ در اسكاتلند، تصوير برخي از اين گياهان فوق العاده را شكار كرده است.

۱ درخت خون اژدها، (Dracaena Cinnabari)، با گستراندن شاخه هايش كه به شكلي ساده، قابل پيش بيني و تكرار شونده دو شاخه مي شوند، رشد مي كند.

طبق نظر فردريش بيهل (Beyhl.F)، گياه شناس آلماني، شاخه شاخه شدن اين گياه را مي توان از روي يك الگوي رياضي و فراكتال كه براساس يك قانون ساده و تكرار شونده منشعب مي شود، مدل سازي كرد.

رزين اين درخت به شدت مورد توجه مردم سوقطر و حوالي آن است. پليني، تاريخ طبيعي نويس رومي، درخت خون اژدها را به خاطر رنگ قرمز رزين آن، شنگرفي، ناميد و در گزارشش نقل كرد كه اين مايع قرمز رنگ خون بدن اژدهايي است كه يك فيل در حال احتضار روي او افتاده و گويي كه اژدها را چلانده باشد. در گذشته گلادياتورها رزين اين درخت را پيش از ورود به ميدان نبرد روي پوست بدنشان مي ماليدند تا ظاهري هولناك و رعب آور پيدا كنند. به علاوه خاصيت ضدعفوني كننده اين رزين در درمان زخم ها نيز مورد توجه بوده است.

خون اژدها در «ساگاهاي» (افسانه هاي قرون وسطايي) نورديكي نيز نقش مشابهي داشته است. واژه عربي «دم الاخوين» به معني خون دو برادر نيز به افسانه دوقلو هايي به نام كاستور و پولو اشاره دارد. (نام يوناني اين جزاير، ديوسكورديا، نيز به همين دوقلوها اشاره مي كند) مردم سوقطر امروز از رزين سرخ رنگ اين گياه براي رنگ آميزي ظرف سفالي استفاده مي كنند.

امروزه يكي از نزديك ترين خويشاوندان Cinnabari .D در جزاير قناري واقع در اقيانوس اطلس مي رويد.
شواهد به دست آمده از گروه هاي فسيل شده حاكي از آن است كه اين درخت و خويشاوندانش حدود ۲۰ ميليون سال پيش در سرتاسر امتداد ساحل خشك و جنوبي درياي باستاني تتيس پراكنده بودند. مديترانه باقي مانده همان درياست.

۲در ۱۸۸۷، زماني كه طبيعي دانان غربي براي نخستين بارDendrosicyos Socotrana يا درخت خيار را توصيف كردند، اين گياه در جيبوتي (كه در گذشته بخشي از سرزمين سومالي و مستعمره فرانسه بود) و همچنين در مجمع الجزاير سوقطر مي روئيد، اما امروزه اين درخت كه آب را در تنه گوشتي خود انبار مي كند، تنها در فلات و جلگه سنگ آهكي و خشك سوقطر وجود دارد. درخت خيار تنها عضو درخت مانند خانواده كوكوربيتاسه يا كدو است كه بيشتر اعضاي آن گياهاني علفي با ساقه ضخيم گوشتي و بالارونده يا پيچنده اند. درخت خيار يك مثال افراطي از پديده غول آسايي (ژيگانتيسم) در جزاير است. ۱۰۰ ميليون سال پيش، زماني كه جزايز سوقطر هنوز بخشي از سرزمين اصلي آفريقا بود، هيچ درخت با تنه عريضي نمي توانست در جوار گياهخواران بزرگي همچون فيل ها و راينوسروس ها به اوج شكوفايي خود دست يابد. اما وقتي اين جزاير از قاره آفريقا گسسته شدند، عدم حضور گياهخواران بزرگ منجر به ايجاد آشيان بوم شناختي جديدي شد كه اين درختان در آنجا رفته رفته بزرگ و بزرگ تر شدند.


۳ فرفيون عبدالكوري سوقطر (Euphorbia abdelkuri occupies) به همراه ساير اعضاي جنس فرفيون يا شير سگ در آشيان بوم شناختي مشابه كاكتوس هاي آمريكايي زندگي مي كند. فرفيون ها گياهاني با ساقه هاي گوشتي و آبدارند. اين گياهان كاكتوس مانند در منطقه اي موسوم به ماكارونزيا (عمدتاً به جزاير آزور، پورتو سانتو ماديرا، جزاير قناري و جزاير دماغه وردا گفته مي شود) و نيز در جنوب و غرب آفريقا و مجمع الجزاير سوقطر مي رويند. فرفيون عبدالكوري در جزاير زنجيره اي عبدالكوري رشد مي كند و برخلاف بسياري از خويشاوندانش فاقد خارهاي تدافعي است اما در عوض با داشتن شيره اي كه باعث ايجاد التهاب و سوزش در چشم و پوست مي شود از مواجهه با مهاجماني كه در اين جزاير بياباني در جست وجوي يك غذاي گوشتي لذيذ و آبدارند، مي پرهيزد.

۴رز بياباني سوقطر، (Adenium obesum sokotranum) با تنه گوشتي بشكه مانند متعلق به گونه اي است كه در سرتاسر عربستان وجود دارد. احتمالاً غير از انزواي جغرافياي عامل ديگري در جدايي اين گياه از گونه اصلي اش، obesum.A، موثر نبوده است.

ماهي گيران سوقطري از پوست سمي تنه اين گياه براي كشتن ماهي هاي كوچكي كه طعمه شكارند، استفاده مي كنند. چوپانان سوقطري نيز تكيه هاي نواري شكلي از پوست تنه اين گياهان را مانند قلاده دور گردن دام هايشان مي بندند تا از آنها در برابر گربه هاي وحشي، تنها گوشتخوران مهم اين جزاير، محافظت كنند.