تعامل سنت و مدرنیته در پهنای وب

علوم قدیم و علوم جدید، از بدو ایجاد مدارس جدید در ایران، شانه به شانه هم آمده اند، یکی تمام هم خود را معطوف نموده بود به جواب دادن به امور مستحدثه و رفع شبهاتی که دانشجویان و دانشمندان و فرنگ رفتگان با شعبده علوم جدید، در دل مردمان عمدتا بی سواد شهرها و روستاها افکنده بودند و دیگری بی توجه به تمامی حساسیت های علمای دین و مردم عادی، به بهانه تجربه های جدید علمی و فنی تمامی مبانی اعتقادی – درست یا غلط – یک ملت را به زیر تیغ نقدی بی رحمانه کشیده بود. هنوز هم بسیاری – درست یا غلط -گناه به ثمر ننشستن انقلاب مشروطه که به بهانه عدالتخانه آغاز شد و با همراهی علمای دین با کلاهی های فرنگ رفته قرار بود به شکل مدرن تری از سلطنت بیانجامد و سرانجامش اعدام نخبگان دینی و ترور مخالفان مذهبی و در انتها دیکتاتوری رضاخانی بود را به گردن جوانان مدهوش علوم جدیده می اندازند تا پیران مقهور سنت گذشته. بسیار بودند طلاب جوانی که عبای سنت را به کناری نهادند و مکلا شدند و از این بین کم نبودند کسانی که چنان راه افراط پیمودند که تکفیر شدند و سر سبز در پای الحاد شان از کف دادند.
و البته بودند آنها که علوم جدیده را بی تعریض به سنت ماضیه، جایگزین علوم قدیمه کردند و علم جنگ نیز برنیفراشتند و محترم ماندند .در این میان بسیاری از علمای دین نیز چنان با مظاهر تمدن جدید به مخالفت پرداختند که گویی این تفریط تنها جوابی بود به آن افراط مذکور و بیچاره مردمی که در این دعوای مضحک یا دینشان مورد هجمه افراطیون جدید قرار می گرفت و یا به فتوای تفریط گران سنتی حتی بلندگو و دوش حمامشان هم اسباب ضاله قلمداد می گردید.
با این همه با ظهور فقیهی همچون آیت الله بروجردی و نگاه جامع نگر او به دنیای جدید راه طلاب و علمای دین نیز برای هماوردی با همتایان دانشگاهی شان هموار گردید. حضور در دانشگاهها، دفاتر مراجع در کشورهای مختلف، خصوصا اروپایی، یادگیری زبان خارجه و از این قبیل همگی با این حجت شرعی که وسایل مباحی هستند برای ابلاغ دین، باب جدیدی را برای مبلغان دینی گشود .
تا سالها تنها وسیله ارتباط مراجع دینی با مردم، منبر بود . ارتباط کلامی روحانیت با مردم، هم تنها وسیله بود و هم بهترین، چه، تاثیر شگرفی که کلام نافذ و دم گرم سخنران می توانست بر روح و جان شنونده بگذارد، جای هیچ گونه جایگزینی را باقی نمی گذاشت. با ورود تکنولوژی جدید، تمام تلاش نهاد روحانیت به سمت استفاده از مظاهر جدید در جهت تقویت همان روش ارتباط کلامی پیش رفت، رادیو، نوار کاست و بعدها استفاده از تلویزیون همان کارکرد منبر را پیدا نمود . در هنگامه انقلاب نوار کاست نقش بسیار مهم و تاثیر گذاری در جهت همراه نمودن مردم با رهبری روحانیت ایفا نمود .
پس از پیروزی انقلاب امکان استفاده از رادیو و تلویزیون برای روحانیت فراهم آمد و طی سالها حضور روحانیون در این دو رسانه، هنوز شاهدیم که عمده فعالیت رسمی علمای دین خلاصه می شود به حضور روبروی دوربین و سخنرانی برای بینندگان عزیز، میزگردها، Talk show ها و در بسیاری از موارد پخش مستقیم یا ضبط شده سخنرانی های مذهبی مساجد و هیئات مذهبی . به طور خلاصه در طی تمامی این سالها رویکرد روحانیت نسبت به رسانه فراتر از ظرفیت های یک جلسه سخنرانی نرفته است هرچند تعداد مخاطبین این منبر بسیار بیش از مستمعین یک مسجد یا هیات مذهبی است و به میلیون ها نفر بیننده شبانه روزی تلویزیون رسیده است.
با ورود کامپیوتر و بعدتر اینترنت به جامعه ایرانی، رسانه ای تازه جای خود را به سرعت بین جوانان و نوجوانان باز نمود که تفاوت های بسیار و بنیادینی با رسانه های پیش از خود داشت، این رسانه که به سرعت در خود باز آفرینی می کرد و در کمترین زمانی نمونه های جدیدتر، باکیفیت تر و پیشرفته تری از خود را عرضه می کرد به سرعت جای خود را بین جامعه جوان باز می نمود . این رسانه نه انحصاری بود مانند رادیو و تلویزیون، نه گران و دست نیافتنی بود مانند سینما و نه پیچیدگی چاپ و توزیع روزنامه و مانند اینها را داشت، رسانه ای همه گیر که هر چقدر زمان جلوتر می رفت ارزان تر هم می شد. تا مدتها از آنجا که خیلی جدی گرفته نمی شد حتی کنترلی هم از سوی مسوولین بر آن اعمال نمی گردید.
توسعه دسترسی به اینترنت در کشور که با پدیده ای مانند دوم خرداد همزمان شده بود، در کنار شور و هیجان روزنامه نگاری در کشور به همراه ظهور پدیده ای مانند وبلاگ در عرصه اینترنت باعث شد تا هر کسی بتواند رسانه خود را داشته باشد ودر مورد هرچیزی از جمله دین نیز اظهار نظر نماید. در این زمان بود که آرام آرام سایت های مذهبی نیز به انبوه سایت هایی که هر روز به تعدادشان افزوده می شد، اضافه شدند.
نکته مهم در زمینه کار مستمر در اینترنت این است که علاوه بر تسلط بر ابزار تکنولوژی و داشتن علاقه، از جهت مادی نیز امکان اداره هر روزه یک سایت، پورتال، مجله اینترنتی و یا حتی وبلاگ را داشته باشید . نداشتن امکان مادی مناسب بسیاری از سایت ها را بعد از یک دوره اوج به تعطیلی کشانده و لی همین نکته منفی برای دیگران، می تواند بعنوان نقطه مثبت و قابل اتکای سایت های دینی شمرده شود. نسل جوان حوزه و همچنین دانشجویان و جوانانی که به اهمیت غیرقابل انکار اینترنت آگاهی داشتند مسببین اصلی حرکت حوزه ها و مراکز دینی و حتی بیوت مراجع دینی به سمت استفاده از این رسانه پیشرو هستند که به جرات می توان اذعان داشت که برخی از این سایت ها از بهترین سایت های اینترنتی حال حاضر به شمار می آیند.
مراجع دینی اگر برایشان مسلم گردد که استفاده از وسیله ای در امر ابلاغ دین سودمند است از تمام توان خود در آن بهره می گیرند و این هنر نسل جوان حوزه بود که همراه دیگر همسالانشان در دانشگاه، اینترنت را وارد حوزه کرده و از سویی حوزه دین را به سرعت وارد پهنه اینترنت نمودند.
با تمام این احوال هنوز هم مشکل اصلی پابرجاست، استفاده منبری از رسانه جدید، اینترنت.
با جستجو در اینترنت سایت های بسیاری را در حوزه دین خواهیم یافت که عمده مباحث مطرح شده در آن از جهت فرم، تفاوت عمد ای با روش تبلیغ منبری ندارند، همانگونه که در روش سنتی در یک جلسه مذهبی نقل حدیث، ذکر مصیبت ابتدایی، سخنرانی مذهبی، ذکر مصیبت و روضه خوانی مرسوم است، در این سایت ها هم محتوا به همین صورت چیده شده است و به گمان نگارنده عمده این سایتها از یک الگوی واحد پیروی می کنند.
آنچه معمولا به فراموشی سپرده شده است، امکانات و کارکرد های جدیدی است که رسانه ای مانند اینترنت در اختیار قرار می دهد تا شکل استفاده از مواهب مختلف یک پدیده به نسبت گذشته راحت تر، قابل دسترس تر و در بسیاری موارد تاثیرگذارتر گردد. نگاهی که در حال حاضر در بسیاری از این سایت ها جاری و ساری است به این می ماند که به جای خدمات اینترنتی و بانکداری نوین، سایت اینترنتی بانکها تنها شامل توضیح در مورد روش های سپرده گذاری، تاریخچه بانک و آدرس شعبات و از این قبیل باشد، چیزی شبیه یک بروشور اینترنتی .
در بین سایت های مذهبی، سایت های مراجع معظم تقلید عمدتا از نظر محتوا و امکانات، یک سروگردن بالاتر از دیگر سایت های مذهبی قرار می گیرند. اگر کارکرد بیوت مراجع را برطرف نمودن مشکلات دینی مراجعین و جواب به مسائل و استفتائات و از این قبیل امور بدانیم، این سایت ها عموما این وظایف را به بهترین شکل و در سریعترین زمان ممکن به زبان های مختلف انگلیسی، فارسی، عربی، اردو، ترکی و حتی برخی زبانهای دیگر اروپایی و آمریکایی، انجام می دهند.
سایت های مرجع مذهبی نیز عمدتا به سه گروه تقسیم می شوند، برخی با پشتیبانی مراکز دولتی و نیمه دولتی فعالیت می کنند، برخی مستقیما زیر نظر حوزه علمیه قم و آستان قدس رضوی و مراکز وابسته به آنها هستند و برخی دیگر از طریق حوزه نجف اشرف و آیت الله العظمی سیستانی و مراکز وابسته به ایشان مدیریت می گردند. با اینکه به صورت کلی انتقادات فوق به این گونه سایت ها هم وارد است، اما باید اذعان داشت که عمده این سایت ها از لحاظ محتوا، بروزرسانی و ارتباط مناسب با مخاطب بسیار کارآمدتر از قبل شده و امکانات بسیاری حتی پرسش و پاسخ آنلاین را نیز در سایت اضافه نموده اند که این امر نشان می دهد که مراکز مذهبی معتبر، مخاطبان اینترنتی خود را کاملا جدی گرفته اند و با سرمایه گذاری براینگونه مخاطبین نگاه تزئینی به سایت و اینترنت جای خود را به یک نگاه جامع کلان نگر در این مراجع مذهبی داده است .
برخی دیگر از سایت های موفق در زمینه جذب مخاطب اینترنتی، سایت هایی هستند که از روش آموزش از راه دور e-learning برای آموزش محتوای دینی خود استفاده می کنند، اگرچه علی الظاهر هنوز هیچ کدام این سایت ها و مراجع به صورت رسمی امکان جذب دانشجو را فراهم نکرده اند و مدرک خاصی را هم ارائه نمی دهند، با این همه اقبال به این سایت ها از آنجا که روش کاری شان به روح اصلی رسانه اینترنت نزدیک تر است، بسیار زیاد است و اگر مشکل فوق هم به نوعی حل شود گمان می رود موفق تر نیز خواهند بود.
در خاتمه ذکر یک نکته لازم به نظر می رسد و آن اینکه، تجربه ۳۰ ساله استفاده روحانیت از رادیو و تلویزیون به دلیل نگاه نامناسب به این دو رسانه تاثیرگذار، آنها را به یک منبر صوتی - تصویری تبدیل نموده که البته به دلیل ماهیت رسانه ای اش البته سوز و گداز منبر بزرگان دین را نیز در اکثر اوقات به شنوندگان و بینندگانش منتقل نمی کند. مخاطبین به چشم یک برنامه رادیو - تلویزیونی به آن می نگردند، مگر آنکه گوینده فردی خاص و یا موضوع مورد بحث مساله ای مهم و حیاتی باشد . با نگاهی که در حال حاضر از سوی مراجع دینی به مقوله اینترنت وجود دارد و حضور اهل فن و خبرگان این تکنولوژی و طلاب و علمای جوانی که نسبت به اینترنت اشراف کافی دارند، امید است این رسانه جایگاه مناسب خود را در زمینه دین بدست آورده و برخلاف اسلاف بی نوایش، عاقبت به خیر شود!

نویسنده: علی محمدزاده

ماهنامه تحلیلگران عصر اطلاعات