نگاهی به زندگی الکترونیکی در ایران

نگاهی به گذران زندگی در روزگار حاضر بکنید. تا چه حد تحت تاثیر ابزارها و خدمات الکترونیکی است؟
از جمله دستاوردهای مهم آغاز عصر اطلاعات (سومین دوران زندگی بشر) پیدایش پیشوند e برای فعالیتهای مختلف زندگی انسان است . e برگرفته از کلمه electronic است و در واقع رابطه میان الکترونیک و ارتباطات از راه دور را بیان می کند. هر فعالیتی که قبلاً به صورت عادی انجام شده است امروزه به شکل الکترونیکی و از طریق خطوط ارتباطی انجام می پذیرد.
این دگردیسی ما را چقدر متحول کرده است؟ تازه ترین آماری که اخیرا از سوی واحد اطلاعات اقتصادی اکونومیست منتشر شده، نشان می دهد که ایران در بین ۶۹ کشور جهان رده آخر آمادگی دیجیتال را کسب کرده است. رده آخر در حالی برای ایران به دست آمده که کشور ما در ۲ سال اخیر ۱۰ رتبه تنزل کرده است. اما این سقوط دیجیتال را نمی توان یک عقب گرد کامل به حساب آورد چراکه حداقل از ۲ سال قبل تاکنون همه مردم شاهد رشد این ابزارها و سرویس ها در زندگی روزمره خود بوده اند.
● مهارت های لازم در زندگی دیجیتالی
شرایط یک زندگی دیجیتالی از شرایط یک زندگی فیزیکال با دسترسی به امکانات و سرویس های مورد نیاز ناشی شده است . با تغییر ماهیت این زندگی به ۰ و ۱، شهروندان با یادگیری مستمر دانش، مهارت های مورد نیاز برای استفاده از فناوری های ایجاد شده در عصر دیجیتال را می آموزند.
اگر فراگیری اینترنت را به گام بعد محول کنیم، نحوه استفاده از خودپردازهای بانکی، استفاده از کارت های اعتباری به جای پول نقد و pos ها نمونه های کوچکی هستند از این تحول که ابتدا روند الکترونیکی شدن را می پیماید و بعد دیجیتالی.
و اما فراگیری رایانه و اینترنت و هزاران زیر شاخه مربوط به آن خیز بلند بعدی است که بر اساس آمار خوشبینانه وزارت ارتباطات ۱۶ درصد ایرانیان را تحت پوشش قرار می دهد.
وجود خدماتی بر مبنای دولت الکترونیکی شما را از بسیاری رفت و آمدهای درون شهری بی نیاز می کند. پول الکترونیکی خرید های آنلاین را از فروشگا های اینترنتی برایتان به ارمغان می آورد. تجارت الکترونیکی شما را به هزاران فرد در اقسا نقاط جهان معرفی می کند و مبادلات تجاری شما را ۱۸۰ درجه متحول می کند.بانکداری الکترونیکی هر جابه جایی مالی را در کوتاه ترین زمان ممکن میسر می کند.خلاصه هر فعالیتی که فکرش را بکنید ماهیت الکترونیکی به خود می گیرد: کتابخانه الکترونیکی، خرید الکترونیکی، آموزش الکترونیکی، امضا دیجیتال، بلیت الکترونیکی، نظر سنجی الکترونیکی، همایش و نمایشگاه الکترونیکی، شغل دیجیتال و صدها عنوان دیگر که ماهیت الکترونیکی به خود گرفته است.
کافی است در منزل بنشیند و با دسترسی به یک اینترنت پرسرعت(اگر بی سیم باشد که دیگر تمام است) و کارت اعتباری هر نیازی که دارید برطرف کنید و برای ماه ها هم که شده از منزل خارج نشوید.
● زندگی دیجیتالی به سبک ایرانی
در جامعه ما به دلیل ضرورت هایی که دیده می شود و منافع کلانی که ورود اطلاعات در دنیای دیجیتال دارد، برخی موسسات و نهادهای دولتی در این زمینه اقداماتی را نظیر تبادلاتی که هم اکنون در بانک ها به صورت دیجیتالی انجام می شود انجام داده اند که در نوع خود موفق بوده است و در چند سال اخیر کشورمان پیشرفت های زیادی در این زمینه به خود دیده است. اما این تبادلات، آن هم میان چند بانک و یا احیانا تبادل نامه ها به صورت الکترونیکی میان برخی دستگاه های دولتی در مقابل آنچه در کشورهای پیشرفته اتفاق می افتد بسیار ناچیز است.
از سویی بخش خصوصی با وجود تمایل برای حضور، حرکت چشمگیری نشان نمی دهد. چرا که به نظر می رسد مبادلات آن هم به صورت ساده و سنتی با وجود هزینه های بالاتری که دارد، روشی مطمئن تر است. بخش خصوصی با مردمی روبه روست که مثلا برای خرید، تمایل به پرداخت نقدی دارند و کمتر با کارت اعتباری اقدام به خرید می کند. در نتیجه میل به دیجیتالی کردن فعالیت ها کمتر دیده می شود.
در چنین فضایی اگر یک مقام دولتی بخواهد گزارش بدهد، با افتخار اعلام می کند که ادارات و بانک ها و یا حتی بسیاری از افراد در ایران امروز اطلاعات خود را به صورت دیجیتالی نگهداری می کنند؛ اما درجهان امروز که فروشگاه هایfast food نیز غذای خود را از طریق اینترنت به فروش می رسانند، اگر یک ایرانی اطلاعات خود را در کامپیوتر شخصی نگهداری کند، در جهان اطلاعات پیشرفته محسوب نمی شود.
● موانع زندگی دیجیتالی در ایران
یکی از موانع موجود بر سر راه توسعه، روند نفوذ اینترنت و بستر ضعیف مخابراتی در ایران است که البته رشدهایی را نیز داشته است. اما مرهون محدودیت های اعمال شده، برای نمونه اکنون کاربران خانگی حق استفاده از اینترنت پرسرعت را ندارند و باید همچنان با اینترنت کمتر از ۶۴k سر کنند.
اطلاعات و محتوا که شیره جان اینترنت و ارتباطات است در ایران کودکی چند ساله بیش نیست. نبود و یا ناقص بودن قوانین مرتبط کار را دشوارتر کرده است.
در این بین مشکلات پول الکترونیکی و بانکداری الکترونیکی روز به روز در حال مرتفع شدن است اما از دولت الکترونیکی جز سو سویی تاکنون چیزی دیده نشده است.
با این حال فروش اینترنتی سیم کارت دائمی و اعتباری شرکت ارتباطات سیار ، ثبت نام اینترنتی دانشگاه دولتی در امسال، اینترنتی شدن برخی مراحل کارت سوخت نمونه بسیار خوب اما اندک است.
● عوامل مختلف ورود اینترنت به خانه ایرانی ها
عوامل مختلف روند توسعه اینترنت در خانوارهای ایرانی را می توان در چند چیز به وضوح دید:
۱) اینترنت به عنوان محیطی آزاد برای ایجاد ارتباط به دلیل وجود بعضی فشارها ومحدودیتهای اجتماعی محسوب می شود.
۲) بررسی های انجام شده نشان می دهد بعضی از نیازهای ارتباطی ( به عنوان مثال، نیاز به ارتباط با اقوام و فرزندان در خارج از کشور )، سبب شده است تا بسیاری از خانواده ها اقدام به یادگیری گفتگوی اینترنتی، پست الکترونیکی و یا استفاده از Webcam کنند.این نیازها می تواند سبب افزایش آشنایی مردم با فناوری روز و در پی آن استفاده بهینه از آن ( مانند آموزش) شود.
۳) استفاده از بازی های گروهی برروی اینترنت و شرکت در جلسات گفتگوی اینترنتی توسط قشر جوان جامعه.
دلایل گفته شده باعث شده است اینترنت، خواسته یا ناخواسته، درست یا غلط در فرهنگ شهرنشینی نفوذ پیدا کند.
علیرغم اینکه میزان استفاده از اینترنت در ایران نسبت به سایر کشور ها بسیار کمتر است، اما در مورد گفتگوی اینترنتی این مسأله صدق نمی کند. بررسی های انجام شده بر روی تعداد ایرانی هایی که در اوقات در گفتگوی اینترنتی شرکت می کنند، در مقایسه با سایر کشورهای دنیا رقم بالایی است. سن شرکت کنندگان ایرانی در این نوع گفتگوها، بیشتر بین ۱۸ تا ۲۳ سال و محتوای گفتگوی آنها اغلب مسائل غیر علمی است!
● چرا مردم احساس نیاز واقعی نمی کنند؟
این سخن درستی است که اکنون سرویس و خدمات الکترونیکی مناسبی با بستر و زیرساخت کافی وجود ندارد، اما باید دید که چه نیازی در جامعه نسبت به این عرضه دیده می شود؟
تلخ تر از واقعیت عدم خدمات و در خور شان جامعه ما، این حقیقت است که جامعه ما هنوز درک درستی از دنیای الکترونیک و اینترنت ندارد.
با وجود فراهم شدن کارت اعتباری از سوی چند بانک و امکان پرداخت قبوض بصورت اینترنتی و یا حتی خرید کالا از فروشگا های اینترنتی، استقبال چندانی به چشم نمی خورد.
● هل دادن به سمت زندگی دیجیتالی
معادله عرضه و تقاضا در جامعه کنونی در مواردی مثل تلفن همراه متناسب نیست و تلاش می شود، تقاضای عدیده جامعه با عرضه به روش های مختلف پاسخ داده شود.
اما شاید مجبور هستیم به دلیل محدود بودن تقاضا برای دریافت خدمات الکترونیکی و برآورده کردن نیازهای روزمره افراد از طریق وب، عرضه را توسعه دهیم.
عرضه ای که در گام های نخست با عامل های تشویقی و احیانا اجباری مردم را جذب کند. نمونه اجباری ثبت نام کنکور در سال جاری نمونه خوبی است. هر چند بهتر است در گام اولیه هر دو روش الکترونیکی و فیزیکالی برای عملیات اداری وجود داشته باشد و عامل تشویقی برای فردی که الکترونیکی اقدام کرده، در نظر گرفته شود، اما به هر حال امر مبارکی بود.
در بحث ظرفیت سازی، مردم باید برای بهره مندی، مهارت های لازم را در جامعه اطلاعاتی بیاموزند.
● شرایط زندگی بهتر در عصر دیجیتال
تامین دسترسی آسان و ارزان به آخرین دستاوردهای فناوری پیشرفته ICT برای مردم برحسب نیازهای هر طبقه و گروه، فراهم آوردن امکانات لازم برای یادگیری مستمر دانش و مهارت های مورد نیاز برای استفاده از این فناوری ها شرایط ایده آل برای زندگی در عصر دیجیتال است.
● حرف آخر
با وجود شرایط مأیوس کننده معیارهای ذکر شده، کم شدن تدریجی هزینه دسترسی به اینترنت و نیز همگانی شدن آن از طریق تبلیغات مثبت یا منفی، سبب ایجاد شرایط نسبتا مطلوب در مقایسه با سایر کشورهای هم تراز و در حال توسعه شده است و امیداوریم روز به روز - ببخشید، سال به سال- بهتر شود.

نویسنده: اکبر بیاتی
ماهنامه تحلیلگران عصر اطلاعات