جرم و کامپیوتر

پیشرفت آدمی یک روند همیشگی است، ولی بکار بردن این لفظ در معنی مطلق، صحیح نمی باشد زیرا همراه این پیشرفت مسائل جدیدی مطرح میشود که زندگی را از جنبههای دیگر دشوار میسازد.
یکی از جنبههای پیشرفت، اختراعات و ساخت وسائل و ابزاری است که نیاز به آنها با توجه روند زندگی انسان حاصل میشود، انسان برای رفع حوایج خود دست به ساخت وسائلی میزند، و شاید از این روست که اشرف مخلوقات نام گرفته است و ظاهراً اشرف مخلوقات این اشرف مخلوقات کامپیوتر است.
کامپیوتر عجیبترین و پیچیدهترین مصنوعات آدمی تا به امروزاست و اگر هم بعدها اختراعات یا ابداعات بزرگتری صورت پذیرد توسط و یا بکمک کامپیوتر خواهد بود.
امکانات عملیاتی وسیع کامپیوتر، کاربرد گسترده آنرا در پی داشته است و امروزه رشتهای از امور (صنعتی، اداری، علمی، نظامی و …) یافت نمیشود که کامپیوتر در آن جائی برای خود باز نکرده باشد این کار برد وسیع و روزافزون، امکانات بیشتر کامپیوتر را طلب میکند که نتیجتاً تکامل آنرا در پی دارد و در اینجا یک دور بوجود میآید، بدین معنی که هر جه کامپیوتر پیشرفت کند، سایر رشتههائی که آنرا بخدمت گرفتهاند پیشرفت میکنند و هرچه این رشتهها به پیش روند کامپیوترها نیز پیش خواهند رفت.
کامپیوتر خدمات بسیاری میتواند انجام دهد. البته کارهائی که کامپیوتر انجام میدهد اکثراً توسط انسان قابل ارائه هستند، (۱) لیکن کامپیوتر سرعت و دقت را بسیار بیشتر میکند و بالتبع کاری را که چندین نفر باید انجام دهند، انجام میدهد، ذکر مثالی در این زمینه موضوع را روشن میکند:
طبق محاسبهای که در آمریکا بعمل آمد چنانچه در نگهداری حسابهای جاری اشخاص از کامپیوتر استفاده نمیشد، لازم بود که در سال ۱۹۷۰ کلیه زنان ۲۱ تا ۴۵ سال برای اینکار در بانکهای کشور استخدام شوند.(۲)
مثال دیگر را از کارخانه تویوتا میآوریم: جائیکه در ازاء هر پست شغلی ۶۵ اتومبیل در سال تئلید میشود و این رقم در آمریکا و اروپا که کمتر از کامپیوتر استفاده میکنند ۱۰ تا ۱۱ اتومبیل است.(۳)
مثالهای مزبور لزوم استفاده از کامپیوتر را در تمام صنایع امروزی روشن میکند و بهمین علت است که برای توسعه بیشتر، کشورها سعی در تقویت صنایع وابسته کامپیوتر خود دارند.
اما نکته مهم، اشکالاتی است که استفاده از کامپیوتر برای بشر بوجود میآورد، البته باید توجه کرد که کامپیوتر فقط کاری را که از آن خواسته شده است انجام میدهد بنابراین اشکالی را که بوجود میآورد مستقیماً معلول عمل انسانها است ولی با این وجود باز میتوان یک تقسیم بندی (با توجه به خود کامپیوتر) ارائه داد:
۱) اشکالاتی که ناشی از عیوب سخت افزار است.(۱) مثل خرابی کامپیوتر و اشکالات در ساخت آن.
۲) اشکالات ناشی از نرم افزار کامپیوتر.(۲) بروز اینگونه اشکالات یا عمدی هستند یا غیرعمدی.
منشاء «این اشکالات هرچه باشد، بعلت پیوند زیادی که بین کامپیوتر و زندگی آدمی ایجاد شده و رو به افزایش نیز هستن، میتواند با مختل نمودن امور، زیانهای سنگینی وارد سازد. از همین رو است که کامپیوترها سوژه خوبی برای ارتکاب اعمال ضد اجتماعی شدهاند.
لذا همراه با پیشرفت کامپیوتر، لزوم وجود قواعد و قوانینی در این رابطه هر چه بیشتر احساس می شود.
تحقیق حاضر یک بررسی اولیه از کامپیوتر و تأثیر آن در حقوق (مخصوصاً جزائیه) و تأثیر متقابل حقوق در آن می باشد. در این مختصر سعی بر گردآوردن مطالب و یا بعتر بگوئیم رئوس مسائلی است که هر متخصص کامپیوتر و یا حقوق که مایل به کار در این زمینه (پیوند دو رشته مذکور) باشد، لازم است در ابتدای کار به آنها توجه نماید. به بیان دیگر این بحث میتواند وسیلهای باشد برای تهییج و تحریک فکر اشخاص که بتوانند مشکلاتی که در این زمینه وجود دارد و روز بروز بیشتر نیز خواهد شد را حل کنند.
برای نیل به این اهداف ابتدا اشارهای کوتاه به تاریخچه کامپیوتر خواهیم داشت. بعد کاربرد کامپیوتر را در علوم مختلف متذکر خواهیم شد. سپس وارد بحث اصلی که ارتباط بین جرایم و کامپیوتر است خواهیم گردید (این بخش خود از فصولی چند تشکیل خواهد شد که بسته به اهمیت آنها در بحث ما، کمی طولانیتر یا کوتاهتر خواهد بود.)
در انتها نیز اشارهای کوتاه به نقش کامپیوتر در کشف جرایم و به بیان بهتر خدمات متقابل کامپیوتر به حقوق خواهیم داشت.
● تاریخچه کامپیوتر
جریان به سال ۱۶۴۲ بر میگردد سالیکه بلزپاسکال طرح اولین ماشین حساب را ریخت. این ماشین یک وسیله مکانیکی بود. ولی این طرح خیلی زود به فراموشی سپرده شد، بدو دلیل:
▪ مخالفت حسابدارها
▪ مرگ زودرس پاسکال
ولی کار پاسکال توسط هموطن وی لایبنیتس (۱) دنبال شد. او ماشین محاسب کاملتری ساخت ولی کار مهمتر او ساده کردن محاسبات بود.(۲)
با بیج(۳) انگلیسی در سال ۱۸۸۲ ماشینی با تمام اجزای ماشینهای محاسب امروزی
(۴) ساخت.
نفر بعدی ژاکار فرانسوی بود، کسیکه کارتهای منگنه ماشینهای نساجی را ساخت و سپس آراد و لاولیس(۵) قدمهای بعدی را در تکمیل این ماشین برداشت.
آخرین گام را یک دانشمند آمریکائی مجارالاصل بنام فون نیومن (۶) پس از جنگ دوم جهانی برمیدارد و آن پیوند ماشینهای محاسب آنروز گارو الکترونیک بود.
بمرور زمان کامپیوترها پیشرفتهتر شدند و این پیشرفت با کوچکتر شدن حجم آنها و بیشتر شدن حافظه(۷) و نیز کوتاهتر شدن زمان پاسخگوئی (۸) آنها نمایان شد.
با توجه به مطلبی که تا بحال گفته شد، اینک می توان کامپیوتر را اینگونه تعریف کرد:
کامپیوتر(۱) یک ماشین الکترونیکی است که اطلاعات را پردازش میکند. اطلاعات میتواند بشکل واقعیات، اعداد، کلمات، تصاویر یا حتی موسیقی باشد.
کامپیوتر می تواند اطلاعات خود را ذخیره کرده، منظم نموده، محاسبات را با آنها انجام داده و جوابها را به ما نشان دهد. سرعت عمل از خصایص ویژه و بارز کامپیوتر است.
البته باید توجه داشت که کامپیوترها فقط کاری که خواسته شده را انجام میدهند، نه بیشتر و نه کمتر.
● کاربردهای کامپیوتر
همانطور که قبلاً نیز اشاره شده کامپیوتر در بسیاری از امور نقش فعالی را بعهده گرفته است. قبل از اینکه سوء استفادههای کامپیوتری را شرح دهیم بهتر است پارهای از کاربردهای آنرا متذکر شویم تا مکمل مبحث بعدی باشد (زیرا هر استفادهای می تواند زمینهای برای سوء استفاده باشد)
اولین کاربرد کامپیوتر به جنگ جهانی دوم بر میگردد زمانیکه انگلیسیها برای کشف رمز دستگاههای مخابراتی آلمان از یکنوع کامپیوتر استفاده کردند.(۱)
کامپیوتر با حذف واسطههای قراردادی باعث سهولت و دقت در بسیاری از امور می شود لذا کارآیی زیادی دارد، مثلاً در مدیریت، کامپیوتر میتواند کمکهای بسیار مؤثری در اتخاذ سیاستهای مناسب و هدایت آنها در جهت استراتژی سازمانی بنماید. یک مدیر براحتی می تواند علاوه بر موارد فوق از طریق یک سیستم کامپیوتری اطلاعات مورد نیاز را از بانک اطلاعاتی (۲) بدست آورد. شاید بهمین علت است که شمار ترمینالهای کامپیوترهای متصل به مقر ریاست جمهوری آمریکا به ۱۰۰۰ میرسد که وظیفه گرفتن دستور از او و نیز دادن اطلاعات به وی را دارند. (۳) سیستم اداری بدون کاغذ نیز از دیگر کاربردهای کامپیوتر است.
سیستمی که در آن بجای ردوبدول کردن اطلاعات، تائیدیهها، نامهها و …. اداری از کامپیوترهای مرتبط استفاده میشود. سیستم بانکی بدون پول هم کاربردی دیگر است، روشیکه شخص بجای خرید با پول از کارت کامپیوتری خود استفاده کرده و کامپیوترهای محل خرید، مبلغ آنرا از حسابهای بانکی شخص برمیدارد.
و نیز پزشکهای کامپیوتری (۱) که بتدریج رایج میشوند و با دادن مشخصات بیماری، کامپیوتر نوع آنرا مشخص میکند.
اما مهمترین وظیفه کامپیوتر همان جمعآوری اطلاعات و ارائه آنها است لذا به بعضی از کاربردهای اینگونه کامپیوترها اشاره میکنیم(۲)
● گروه استفاده کننده موارد اطلاعات
پلیس Fbi – امنیت گمرکی – سیستم اطلاعاتی پلیس – دپارتمان حفاظت و نظارت شهروندان
تنظیم (امور) مالیات – پروانه – اتومبیلها
برنامه ریزی مالکین – اتومبیلها – منابع اقتصادی – اطلاعات تجاری بهداشت – آموزش – بازنشستگی – کاریابی – بیکاری – اعتبارات – اداری بانکها – وامها – مخارج ارتباطی
بازار لیستهای پستی
سازمانها طبقه بندی کارمندی- لیستهای اعاء – کادر حرفهای – نیروهای نظامی شخصیتهای حقوقی منابع تاریخ – مسائل پزشکی – مصارف دارویی – سوابق پزشکی (روانی – بدنی)
مسافرت خطوط هوائی (رزرو بلیط و اطلاعات راجع بمسافرین)- رزرو هتل – اتومبیلهای کرایه
خدمات کتابخانهها – اطلاعات طبق بندی شده – بیمهها ضبط علمی - حرفهای – عضویت در گروههای تخصصی – نتایج بهره هوشی
● جرایم کامپیوتری
همانطور که قبلاً نیز اشاره کردیم بشر برای بهتر زیستن دست به ساختن ابزار و اشیاء جدید میزند و این یک رویه همیشگی است اما در کنار این رویه، رویه دیگری نیز وجود دارد و آن سوء استفاده از هر نوآوری می باشد. اینگونه سوء استفاده از ابدعات بدو طریق امکانپذیر است:
الف) استفاده از هر پدیده در جهت عکس علت وجودی آن
ب ) استفاده غیر مجاز از پدیده
در توضیح قسمت الف باید بگوئیم معمولاً هر چیزی که بوسیله انسان ساخته می شود ابتدائاً بقصد استفاده معقول و مشروع است ولی گهگاه برخلاف این قصد مورد استفاده قرار میگیرد، مثلاً هدف نوبل از اختراع دینامیت کمک به معدنچیان و سازندگی بود ولی برعکس در تخریب بکار گرفته شد.
قسمت دوم همان چیزی است که بعنوان حق انحصاری تولید و ساخت یک شیئی برای مبدعی که اولین بار دست به ساخت آن زده شناخته میشود. در حالیکه گاهی اوقات دیگران بدون اینکه هیچ زحمتی کشیده باشند از نتایج مشقات دیگران در خلق و صنع یک پدیده، از آن استفاده میکنند.
موارد فوق کاملاً درباره کامپیوتر نیز صادق است. بهمین علت سوء استفادههای از کامپیوتر را مورد بحث خود قرار میدهیم.
در ابتدا یک تقسیم بندی راجع به کامپیوتر خواهیم داشت که بالتبع سوء استفادههای راجع به آنرا تفکیک میکند.
● کامپیوتر مجموعهای است از دو قسمت، سخت افزار و نرمافزار
بحث اصلی ماحول نرم افزارها دور میزند. بهمین علت این قسمت بخش عمده مطالب ما را تشکیل میدهد اگر چه اشارهای کوتاه به جرایم مربوط به سخت افزار هم خواهیم داشت.
▪ جرایم مربوط به سخت افزارها
سخت افزارها (۱) (که همان قسمتهای فیزیکی کامپیوتر میباشند) اگر چه اساس صنعت کامپیوتر سازی هستند ولی در بحث ما زیاد مطرح نمیشوند زیرا جرایم مربوط به این قسمت مشخصه خاصی ندارند و مانند جرایم دیگر میباشند. فرضاً دزدیدن یک کامپیوتر، وارد بحث سرقت میشود. یا خراب کردن کامپیوترهای یک مرکز اطلاعات که میتواند تحت عنوان تخریب اموال مورد تعقیب قرار گیرد. میبینیم که هیچ وجه ممیزهای از این بابت بین اینگونه جرایم با جرایم مشابه دیگر مطرح نمیشود، النهایه بعلت ماهیت خاص کامپیوتر و نقش کلیدی آن در کلیه صنایع ممکن است گاهی جرایم علیه سخت افزار (مثل سرقت یا تخریب) جنبه اقدام علیه امنیت ملی بخود بگیرد.
اگر چه امروزه فروختن غیر مجاز کامپیوترها رواج بسیاری دارد ولی اکثراً یا جنبه اقدام علیه امنیت ملی ندارد (بلکه صرفاً بقصد سوداگری است، و فقط ممکن است در محاکم عادی مورد رسیدگی قرار گیرند) و یا اگر هم جنبه ضد ملی داشته باشند با همین عنوان تحت رسیدگی قرار میگیرند نه عنوان خاص جرم کامپیوتری.
▪ – جرایم مربوط به نرم افزار
اینجا مهمترین بخش بحث ما یعنی جرم کامپیوتری (۲) شروع میشود. این اهمیت مخصوصاً در جوامعی که استفاده از کامپیوتر رواج بیشری دارد، بیشتر احساس میشود. در توضیح این اهمیت چنین میگوئیم قوانین بسته به شرایط و نیازمندیهای روز هر جامعه تصویب میشود. بنابراین، روند قانونگذاری تابع نیازهای جامعه میباشد. ولی گسترش و پیشرفت کامپیوتر بسیار سریعتر از این روند بود و همین جهش ناگهانی قانونگذاران را در ایجاد قوانین لازم عقب گذاشت و مسائل امروزی را پیش آورد، زیرا سوء استفاده از کامپیوتر بدون اینکه هیچ قانون خاصی حاکم بر آن باشد انجام میگیرد. بنابراین لازم میآید که ابتدا تعریقی از این جرم بعمل آید تا بتوان مشکلات را حل نمود.
● جرم کامپیوتری (بمعنی اخص)
در تعریف جرم، طرفداران مکتب عدالت مطلق، پدیده جزائی (جرم) را عملی برخلاف اخلاق میدانند و متعقدند که حفظ نظام اخلاقی برای پایداری و صیانت جامعه امری ضروری است و مجازات مرتکب جرم بخاطر اختلالی است که او در نظم اخلاقی بوجود آورده است (کانت).
جامعه شناسان جرم را نقض نظام اجتماعی میدانند.
ولی از نظر حقوق جزاء، جرم، فعل یا ترک فعلی است که قانونگذار آنرا ممنوع کردهو مرتکب آن جرم را مسئول شناخته و مستحق عکسالعمل (مجازات) بداند.
همینطور که ملاحظه میکنیم اگر چه اساس تعاریف اول و دوم هر عمل ضد اجتماعی جرم تلقی میشود ولی طبق تعریف سوم برای اینکه عملی را جرم بدانیم باید قبلاً ان عمل توسط مقنن عنوان جرم گرفته باشد، و این همان اصل قانونی بودن جرایم است. بنابراین اصل (که امروزه در تمام سیستمهای پیشرفته حقوقی پذیرفته شده است) هر عملی (هر اندازه هم که زشت و قبیح باشد) تا وقتیکه قبلاً توسط قانونگذار بعنوان جرم معرفی نشده باشد نمیتوان تعقیب کرد.
این اصل اگر چه بسیار کارآمد و اساسی و نیز تأمین کننده آزادی و عدالت میباشد (مخصوصاً زمانیکه قضات اختیار مطلق در محاکمه و صدور رأی داشتند) ولی گاهی اوقات نقشی کاملاً مخالف عدالت بازی میکند، از جمله مواقعیکه بعلل مختلف فقد قانون احساس میشود، جرایم کامپیوتری نیز از این موارد است و اشکال بزرگ را نیز در همین جا باید جستجو کرده معضلی که مدتها است حقوقدانان بسیاری از ممالک را برای تعریف این جرم در فکر فرو برده است. بنابراین با توجه به نبود قانون، ما این ترکیب (جرم کامپیوتری) را مجازاً بکار میبریم. به بیان دگیر چون در اکثر کشورها اینگونه جرایم در قوانین پیش بینی نشده است، نمیتوان (یا بسختی میتوان) اینگونه اعمال را (با توجه به اهمیت آن) مورد تعقیب قرار داد و مجازات کرد. این موضوع فقط مخصوص کشورها خانواده حقوق نوشته نیست بلکه کشورهای خانواده کامن لو نیز بعلت نبود رویههای قضائی مربوط به این نوع جرایم که قبلاً مطرح شده باشد در اینگونه رسیدگیها دچار اشکال میشوند. مثال زیر مؤید این مسئله است:
«پس از ظنین گشتن پلیس انگلستان به یک جوان ۲۳ ساله که با تماس با یک شرکت بزرگ کامپیوتری پیشنهاد کرده بود که در عوض گرفتن وجوهی، طریقه گرفتن اطلاعات سری از کامپیوترهای سایر مراکز را به آنها آموزش دهد و دستگیری وی بعنوان باجخواهی یک باند سرقت بینالمللی کشف شد. پس از تحقیقات بعمل آمده معلوم شد که این جوان با سیستمی آشنا است که میتواند از کامپیوترهای حساس نظامی و تجاری کشور اطلاعات کسب کند. بعلاوه این جوان با چند باشگاه اطلاعاتی رد آلمان و آمریکا سروکار داشته و ظرف چند سال اطلاعات را بصورت رمز با آنها مبادله میکرده است. این جوان با استفاده از سیستم عقل کامپیوتری و الکترونی کیلفورد توانسته از سیستمهای اطلاعاتی موجود در وزارت دفاع انگلیس و نیز ناسا اطلاعات زیادی کسب کند.»(۱)
مسئله قابل توجه اینکه کار این جوان طبق مقررات انگلستان ممنوع نبوده و جرمی بحساب نمیآید(۲) و این همان اشکال اساسی در پیگیری این قبیل اعمال خلاف است.
بعلاوه مسئله دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد این است که چون تعریف مشخصی از جرم کامپیوتری نشده است، معلوم نیست که این جرایم در چه دستهای قرار میگیرند؟ یعنی معلوم نیست که جزو جرایم علیه اموالند یا جرایم علیه اشخاص و یا جرایم علیه امنیت ملی…. این مسئله نه تنها در مرحله اول (کشف و تعقیب) بلکه در مراحل بعدی (رسیدگی و صدور حکم) نیز ایجاد اشکال میکند.
● تفاوت جرایم کامپیوتری با دیگر جرایم
علاوه بر پیشرفت سریع کامپیوتر، علل دیگری که باعث شده قوانین راجع به این پدیده در حال حاضر موجود نباشد، خصوصیات ویژه اینگونه جرایم است، که انها را از دیگر جرایم متمایز میسازد. بعبارت دیگر جرایم کامپیوتری ویژگیهای خاصی دارد که نه تنها وضع قوانین را مشکل می سازد، بلکه در مقام رسیدگی به اینگونه جرایم کار مأموران رسیدگی کننده (بازپرس، دادستان و قاضی و …) را نیز پیچیده میسازد. ما بطور خلاصه سعی میکنیم ویژگیهای اینگونه جرایم را که باعث دشواری عمل قانونگذاری و نیز سختی رسیدگی به قوانین ایجاد شده میشود را عنوان کنیم، ابتدا ویژگیهائی که وضع قانون را دشوار میکند:
▪ امکانات بسیار وسیع کامپیوتر در انجام امور مختلف:
این ویژگی باعث میشود که از یکطرف وضع یک قانون کلی، اساساً بیفایده باشد زیرا بسادگی میتوان بدون اینکه آنرا نقض کرد از دیگر امکانات کامپیوتر سوء استفاده کرد و از طرف دیگر ایجاد قوانین خاص و موردی نیز عملاً غیر ممکن باشد، زیرا وضع چنین قانون حجیمی نه تنها عملی نیست، بلکه حتی اگر پس از صرف مدت فراوانی چنین کاری صورت پذیرد با پیشرفت سریع کامپیوتر، قانون مزبور خیلی زود متروک میافتد.
▪ جرم کامپیوتری، جرم بدون محدودیت:
جرایم کامپیوتری محدودیتهای بسیار کمی دارند (چه از نظر زمانی و چه از نظر مکانی) توضیح آنکه مثلاً برای سرقت یک بانک مدت مشخصی لازم است که سارق با حضور در محل دست به چنین عملی بزند، ولی جرم کامپیوتری در مدتی کوتاه و بدون حضور در محل امکانپذیر است. مثالها بسیار متعددند، مثلاً اطلاعات بسیار سری یک مرکز نظامی میتواند ظرف چند ثانیه بسرقت رود.
دایرهٔ المعارف بریتانیا به مواردی اشاره میکند از جمله نام سه اپراتور کامپیوتر که لیست نام و آدرسهای سه میلیون نفر از ثروتمندترین مشتریان کمپانی خود را در عوض ۴ میلیون دلار به یک کمپانی آگهی مستقیم فروخته بودند(۱) (عملی که بدون دخالت کامپیوتر تقریباً غیر ممکن بود).
محدودیت مکانی نیز در جرایم کامپیوتری وجود ندارد. کامپیوترهائیکه فقط با یک خط تلفن به سایر مراکز کامپیوتری متصل میشوند خیلی راحت میتوانند مورد هرگونه سوء استفاده قرار گیرند، نه تنها سرقت بلکه بسیاری از خرابکاریهای کامپیوتری از همین طریق صورت میگیرد. خبری که چندی پیش از رسانههای خبری غرب پخش شد مثبت همین واقعیت است.
یک دانشجوی فوق لیسانس دانشگاه کورنر آمریکا توانسته بود با وارد کردن یک ویروس کامپیوتری (۱) به کامپیوترهای مرکز تحقیقات و اطلاعات دانشگاههای کشور، اطلاعات زیادی را از بین ببرد (کامپیوترهای این مراکز بوسیله خطوط تلفن با همریگر مرتبطند)
اگر چه طی بعضی تحقیقات فرد مذکور دستگیر شد و خود اعتراف کرد ولی اگر دستگیر نمیشد، نمیشد محل ورود ویروس به کامپیوتر را یافت و نه زمان ورود آنرا.
شعاع اینگونه اعمال نه تنها به کامپیوترهای یک مرکز یا یک کشور که حتی به سایر مراکز کامپیوتری دیگرممالک نیز سرایت دارد و میتوان همین جرایم را نسبت به کامپیوترهای آنها نیز انجام داد.
▪ عدم حضور فاعل در صحنه جرم است:
در اکثر جرایم حضور فاعل در صحنه جرم از ملزومات وقوع حادثه یا لااقل انتساب جرم به او است و این امر در جرم کامپیوتری هیچ لزومی ندارد، بلکه معمولاً مجرم کامپیوتری در زمان تحقق جرم اصلاً در محل وقوع حاضر نمیباشد. حادثه ذیل مؤید این مسئله است:
در سال ۱۹۸۰ چهار جوان در مدرسه دالتون (آمریکا) از طریق یک سیستم کامپیوتری با شبکه اطلاعات و ارتباطات کامپیوتری کانادا ارتباط پیدا کردند و اطلاعاتی بدست آوردند …. (۲) محل وقوع حادثه (جرم) نیز در بعضی از جرایم کامپیوتری مسئلهای قابل تأمل است، زیرا از باب صلاحیتها محل وقوع جرم مسئلهای مهم است، مخصوصاً وقتیکه جرم جنبه برون مرزی نیز پیدا کند. وقتیکه یک سارق اطلاعات از گوشهای به گوشه دیگر دنیا با ارتباطی که توسط یک خط تلف با کامپیوتر آنها بوجود میآورد و اطلاعاتش را بدست میآورد یا از بین میبرد، محل وقوع جرم کجا است؟ محل اقامت فاعل که از آنجا اقدام به این عمل نموده است؟ یا محلی که جرم در آن واقع شده است؟ (باتوجه به اینکه عمل مجرمانه در یکجا و نتیجه آن در جای دیگر حاصل شده) حل این مسئله برای فهمیدن دادگاه صالح و نیز قانون صالح بسیار حایز اهمیت است.
▪ زمان وقوع جرم کامپیوتری:
این مسئله هم از موارد مهمی است که همیشه مورد توجه میباشد مخصوصاً در کشورهائیکه مرور زمان وجود دارد. حتی اگر چنین تأسیسی نیز در قانونی وجود نداشته باشد باز زمان وقوع جرم از حیث قانون حاکم بر آن مورد، مسئلهای است قابل توجه. صحبت از آن دسته جرایم کامپیوتری نیست که در زمان مشخصی اتفاق میافتد بلکه نوع دیگری از جرایم مد نظر است که در زمان معینی اتفاق نمیافتد.
با مثالی موضوع روشنتر میشود: یک برنامه نویس کامپیوتر که در یک بانک مشغول کار است میتواند برنامه نوشته شده برای کامپیوترهای بانک را بنحوی تنظیم کند که تا مدت مشخصی تمام مسائل بخوبی و بدون اشکال پیش بروند ولی پس از این مدت معین (که با محاسبات برنامه نویس تعیین شده است) ناگهان روش کار عوض شود و کامپیوتر از تمام حسابهای بانکی مبلغ ناچیزی برداشت کرده و به حساب برنامه ریز واریز نماید و او این مبلغ هنگفت را از حسابش خارج نموده و متواری شود درباره زمان وقوع چنین جرمی چگونه میتوان نظر داد؟ آیا هنگامیکه این برنامه با قصد سوء نوشته میشده است زمان ارتکاب جرم است؟ یا زمانیکه جرم محقق میشود (در صورتیکه در این هنگام عمل مجرمانهای از سوی شخص مذکور سرنمیزند)؟ آیا میتوان این قضیه را با نظریاتی مثل تحقق عنصر مادی حل کرد؟ مثلاً شخص برنامه ریز در زمان دادن برنامه (بر فرض محال کشف جرم در این زمان) به این اتهام که سوء نیت داشته محاکمه کرد؟ یعنی بگوئیم سوء نیت وجود داشته، عمل مادی هم قبلاً انجام شده (نوشتن برنامه)، رابطه سببیت هم که وجود دارد پس مجرم را باید محاکمه کرد و محکوم کرد و محکوم نمود (آنهم قبل از آنکه نتیجه محقق شده باشد)؟ بعبارت دیگر قبل از تحقق جرم مجرم را یافته باشیم؟ یا اینکه بگوئیم چنین کاری محاکمه شخصی قبل از وقوع جرم) خلاف عدالت است و با این استدلال فقط وقتی جرم محقق شد آنفرد را تحت پیگرد قرار دهیم، یعنی وقتیکه او با پولها گریخته است؟
محاکمه چنین شخصی با عنوان شروع به جرم هم بدلیل عدم برابری بین اتهام (و مجازات) با احتمال نفعی که مجرم در صورت موفقیت میبرد ظاهراً مؤثر (و نیز عادلانه) نخواهد بود، یعنی اثر مجازات که تخفیف مجرم و جامعه و نیز تأدیب آنها است نمایان نخواهد شد.
● یک ویژگی مهم دیگر، تفاوت نوع مجرمین کامپیوتر با دیگر مجرمین است:
مجرمین کامپیوتر اکثراً از طبقات روشنفکر و تحصیلکرده میباشند (۱) (برعکس دیگر مجرمین) بعلاوه آنها عموماً قادر به انجام حتی یک جرم ساده بمعنی فعلی آن نیستند، یعنی سارق نرمافزار شاید نتواند یک قوطی کنسرو از سوپر مارکت برباید. این مسئله مهم نه تنها در تعقیب اینگونه افراد مهم است بلکه در تعیین نوع مجازات آنها نیز اهمیت دارد (تعقیب آنها معمولاً دشوارتد است زیرا با هوشیاری و درایت عمل میکنند و آثاری که ممکن است منجر به دستگیری آنان شود، محو میکنند، بعلاوه مجازات آنان باید با رعایت موقعیت اجتماعی آنها صورت گیرد).
اضافه آنکه بسیاری از این افراد کمتر بنفع خصوصی خود فکر میکنند بلکه به مبارزه با یک سیستم میپردازند یعنی انگیزه مجرمانه (بمعنی اخص) ندارند. مثلاً : «در سال ۱۹۸۱ خانم B که سرپرست امور اداری اداره امنیت اجتماعی بالتیمورد بود با ایجاد اسامی جعلی و اضافه نمودن پول آنها به حسابهای خود قصد بی اعتبار ساختن تدابیر ایمنی سیستم کامپیوتری اداره مزبور را داشت.» (۲)
موارد فوق پارهای از تفاوتهای جرایم کامپیوتری با دیگر جرایم بود که کار وضع قوانین مربوطه به آنرا دشوار ساخته و بعلاوه لزوم دقت زیاد در این امر را بیان مینماید.
بعضی تفاوتهای دیگری وجود دارد که کشف و تحت پیگرد قرار دادن این جرایم را دشوار مینماید:
▪ قربانیان جرایم کامپیوتری خود با این مسئله با بی میلی برخورد میکنند. اینگونه قربانیان که معمولاً مؤسسات و ادارهجاتی هستند که علاوه از بکار گیری وسیع کامپیوتر برای سهولت امور و ارائه خدمات به این استفاده و بکارگیری (کامپیوتر) میبالند و از پخش اخبار مربوط به سوء استفاده از کامپیوترها که منجر به از بین رفتن اعتبار مؤسسه و نیز بیاعتمادی افراد و اشخاص میشود خوشحال نخواهند شد بلکه برعکس سعی بیشتری برای مسکونت ماندن قضیه مینمایند و از هرگونه کمک برای کشف جرم خودداری میکنند.
▪ در جرایم کامپیوتری معمولاً موضوع جرم روشن نیست و این نه تنها در تحقیقات ایجاد اشکال میکند حتی در مرحله قبل از آن یعنی کشف خود جرم نیز زحمت آفرین است، یعنی نمیتوان بسادگی پی به وقوع جرم برد، از اینرو در اکثر مواقع گزارش جرم توسط مجنی علیه امری لازم است (بنابراین عنوان جرم مرئی یا جرم علنی هم اکثراً در اینگونه جرایم مصداق نخواهد داشت).
▪ پیچیدگی عملکرد و کاربرد کامپیوتر که عموماً دارای تکنولوژی دایماً پیشرونده است کار رسیدگی و تعقیب را دشوار میسازد و درک نوع جرم و تحلیل عناصر آنرا برای ضابطین عدلیه دشوار میکند. البته میشود با تأسیس بخشی یا قسمتی از سیستمهای کشف و تعقیب جرم در این زمینه، تا حدی مشکل مزبور را حل کرد.
▪ سرعت وقوع جرم، بنوحیکه یک جرم (مثلاً تخریب اطلاعات یک کامپیوتر) ممکن است ظرف چند ثانیه صورت پذیرد یعنی قبل از اینکه هر گونه عکسالعملی از جانب مقامات مربوطه برای جلوگیری از تحقق این جرم یا حتی اطلاع از وقوع آن جرم برای ممانعت از فرار مجرم انجام گیرد، و بهمین ترتیب کلیه آثار نیز محو میوشد که کار تعقیب جرم و مجرم را در بسیاری موارد غیر ممکن میسازد.
▪ البته خود موضوع مدارک جرم (و رسیدگی و جستجو برای یافتن آنها) مسئلهای مهم است، زیرا در جرایم کامپیوتری معمولاً مدرک جرم بآن صورتیکه در دیگر جرایم وجود دارد پیدا نمیشود. علت را هم در خصوصیت اصلی و اولیه کامپیوتر حذف وسایل واسطهای و بالنتیجه سرعت و سهولت کارها است که طبعاً در صورت بروز هر گونه سوء استفاده دسترسی به مدارک کلاسیک را غیر ممکن مینماید. مثلاً در مورد کلاهبرداری نمیتوان بدنبال نوشتههائی بود که حاکی از مقدمات انجام جرم باشد.
در پایان اشاره میشود علیرغم وجود تمام این موانع، دولتها نه تنها بسیاری از جرایم کامپیوتری را با قوانین فعلی تعقیب میکنند بلکه قوانین جدیدی را نیز کمابیش در این زمینه بوجود آوردهاند که بعداً به آنها اشاره خواهد شد.
● تقسیم بندی جرایم کامپیوتری
این مبحث را در سه بخش مورد بررسی قرار خواهیم داد. بعبارت دیگر جرایم کامپیوتری (بمعنی اخص) را میتوان به سه دسته کلی تقسیم کرد:
▪ جرایمی که خود کامپیوتر مرتکب میشود
این سئوال وجود دارد که آیا خود کامپیوتر رأساً قادر به ارتکاب جرم هست یا نه؟
همانطوریکه قبلاً هم اشاره کردیم کامپیوتر فقط کاریکه از آن خواسته شده است انجام میدهد.
اگر چنین است پس چرا این سئوال پیش میآید؟
فرض مادر مورد کامپیوترهای محاسب است که بعلل مختلف ممکن است دچار اختلال شوند. مثالی ساده از این نوع اختلالات کامپیوترهای محاسب مراکز آب و برق و … است. بسیار دیده شده است که این کامپیوترها در بر آورد وجوه آب و برق و تلفن و گاز و … اشتباهاتی کردهاند که باعث زیادی پرداخت بعضی از مشترکین و گاه پرداخت کم دیگر آنها میشود. آیا میتوان در این مورد سوء نیت کامپیوتر را ثابت کرد و آنرا مسئول دانست؟ شاید این حرف خندهدار باشد ولی اگر همین کار را افراد انسان انجام میدادند، اثبات این امر بعید نبود. بعلاوه اگر چنین فرضی امکان نداشته باشد مسئول چه کسی خواهد بود؟ البته این فرص شاید در موارد مزبور بعلت آنکه یکطرف دولتها هستند زیاد مطرح نشود ولی اگر چنین موردی در حسابهای بانکی اشخاص پیش آید موضوع محسوستر خواهد بود.
همین فرض ساده موضوع مباحث بسیاری در کشورهای صاحب تکنولوژی کامپیوتر شده است.
یعنی اگر کامپیوتر با اشتباهی اینچنین در اموال افراد دخل و تصرف کند مسئول کیست؟ اثبات سوء نیت یا عدم آن تغییری در مسئله میدهد یا نه؟

منبع:آفتاب