حافظه الكترونیكی

در این مقاله، دلایل رشد خدمات چكیده نویسی و نمایه‌سازی، پردازش و حروفچینی الكترونیكی این نوع خدمات، مورد بررسی قرار گرفته و با ارائه آمار انتشارات رو به رشد علوم و تكنولوژی، نتیجه گیری شده است كه ذخیره‌سازی و جستجوی الكترونیكی اطلاعات، در مقایسه با معادلهای چاپی هم از نظر سرعت بازیابی در سطح بالایی قرار دارد، و هم از نظر اقتصادی در مقایسه با چاپ انتشارات معمول، مقرون به صرفه است.

روشهایی كه برای جستجوی حافظه‌های الكترونیكی (پایگاههای اطلاعاتی)، از ابتدای پیدایش این صنعت به صورت غیرمستقیم و سپس به شكل مستقیم و با استفاده از استراتژی‌های جستجوی گوناگون معمول بوده، به تفضیل مطالعه شده و به میزان اطلاعات كتاب شناختی و رفرانس ركوردهای ذخیره سازی شده در پایگاههای اطلاعاتی اشاره گردیده است. حاصل این مقاله، نمایانگر این واقعیت آشكار است كه، جهت ارائه خدمات اطلاعاتی مورد نیاز دانشمندان و محققان توسط كتابخانه‌ها در مراكز اطلاع رسانی كشورهای جهان سوم، امروزه وجود سرویسهای جستجوی مستقیم، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. بنابراین لازم است كتابخانه‌ها و مراكز اطلاع رسانی این كشورها با توجه به پارامترهایی كه برای برقراری ارتباط مستقیم ON-LINE ارائه گردیده ، هر چه زودتر در این زمینه پیشقدم شوند.

● مقدمه:

در ارتباط با حجم و میزان اطلاعات به ثبت رسیده و ذخیره سازی شده در كتابخانه‌ها (البته، به طور نامناسب)، حافظه الكترونیكی در حال حاضر، یك ابزار اساسی و ضروری تلقی می شود. موضوع تحت پوشش حافظه الكترونیكی را عمدتاً، رشته‌های علوم و تكنولوژی تشكیل می‌دهد. در محتوا، حافظه الكترونیكی نقش مدارك ردیف دوم را ایفا می كند. علت این امر، بطور كلی در منشاء آن نهفته است.
در بدو امر، منظور از حافظه الكترونیكی، ایجاد تسهیلات لازم برای چاپ چكیده نامه‌ها و نمایه نامه‌ها بود. از جنگ جهانی دوم به بعد، یكی از مسائل خدمات چكیده نویسی و نمایه‌سازی این بود كه انتشارات علوم و تكنولوژی را سر و سامان بخشیده و آنها را تحت كنترل در آورند. تولید سالانه مقاله‌ها به ترتیب، به این شرح تخمین زده می شود[۱]: شیمی ۵۰۰۰۰۰، پزشكی ۳۵۰۰۰۰، زیست شناسی ۳۵۰۰۰۰، فیزیك ۸۵۰۰۰، مهندسی ۸۵۰۰۰ و روان شناسی ۲۵۰۰۰ .
این مقدار اطلاعات، با یك رشد سریع، بیش از توانایی تمام محققان و دانشمندان است كه بتوانند حتی از پیشرفتهای مربوط به رشته های تخصصی خود آگاه گردیده و در جریان اطلاعات موضوعی روز قرار گیرند. نتیجه طبیعی و مسلم این روند، رشد روز افزون و ناگهان خدمات چكیده نویسی و نمایه‌سازی با این هدف بوده است كه دانشمندان را بدون اینكه هر نشریه ای را به طور كامل بررسی كنند، در ردیایی اطلاعات مناسب،و راهنمایی آنان به منابع مربوط به یاری نمایند. از سوی دیگر، گردانندگان خدمات ثانویه، به نوبه خود پردازش این میزان انتشارات و اطلاعات، و نیز چاپ چكیده نامه‌ها و نمایه نامه‌ها را به مراتب پیچیده، گران و پرهزینه دیدند. این وضعیت در دهه ۱۹۵۰ و اوایل دهه ۱۹۶۰ منجر به پذیرش پردازش و حروفچینی كامپیوتری شد.
به اعتقاد "هانری" مسئله چاپ رفرانسها در مجموعه‌ای از چكیده نامه‌ها، آنهم در كوتاه‌ترین زمان و به طور صحیح، مخصوصاً مناسب یك راه حل كامپیوتری است. وقتی كه اطلاعات به فرم الكترونیكی است، فرایند تصحیح و ویراستاری آسان و ساده است، چرا كه اطلاعات بر روی كامپیوتر نگهداری می شود، و می‌توان از طریق صفحه كلیدی كه به كامپیوتر متصل است آن را معین، و در صورت لزوم اصلاح نمود. همچنین، ذخیر ه سازی، شكل دهی، و بازیابی اطلاعات گوناگون چكیده نامه‌ها-به عنوان مثال لیست الفبایی نویسندگان، عناوین موضوعی و كلید واژه‌ها، كدها و طرحهای رده‌بندی و لیستهای دیگر، مثل پروانه‌های ثبت اختراعات، فرمولها و غیره-وقتی كه اطلاعات به فرم الكترونیكی است به مراتب ساده‌تر است.
علاوه بر آن، اطلاعات نوارهای مغناطیسی را می توان به چاپگر داده و مستقیما برای تولید برون دادهای چاپی مورد استفاده قرار داد. انواع گوناگون اندازه حروف و فونتها، و طرح بندی و صفحه آرایی متون را تماماً می توان، به وسیله علایمی كه توسط یك برنامه كامپیوتری-كه در آن میان-نوشته می‌شود تولید كرد[۲].
از این رو، نیازها و مسائل اقتصادی مربوط به انتشارات معمول در امر سازماندهی و بازیابی اطلاعات، موجب گردیده است كه اطلاعات كامل كتاب شناختی رفرانسها از یك طرف ماشینی گردیده، و از طرف دیگر، این اطلاعات به وسیله كامپیوتر مورد جستجو قرار گیرد.
اكنون پرسشهای احتمالی، عبارت از آن است كه: اصلا˜ چرا چاپ؟ چرا نباید دیسك یا نوار مغناطیسی را كه اطلاعات بر روی آنها ذخیره می شود، به عنوان فرآورده نهایی بپذیریم؟
لانكاستر Lancaster در خصوص نتیجه احتمالی، شكی باقی نمی‌گذارد. او معتقد است كه ما در زمینه اتوماسیون اطلاعات، در یك مرحله موقتی به سر می بریم. مرحله موقتی، مرحله ای است كه در آن پایگاههای ازاطلاعاتی كامپیوتر،در كنار پایگاههای اطلاعاتی چاپی قرار دارند. كامپیوتر، برای تولید یك نشر چاپی معمول كه به طور سنتی نیز توزیع می‌گردد، مورد استفاده قرار می گیرد. اما، این وضعیت باید تغییر یابد. در زمانی در آینده نزدیك، ما از مرحله تولید الكترونیكی مواد چاپی، به مرحله تولید و پخش الكترونیكی گذر می‌كنیم. این فرایند تكاملی تدریجی، در خصوص تولید انتشارات ردیف اول نیز صادق خواهد بود. اما این سیر تكاملی در زمینه مدارك ردیف اول، چند سالی بعد از رشد و توسعه منابع ردیف دوم صورت خواهد گرفت. به اعتقاد لانكاستر، تا چند سال دیگر، به نظر كاملا״ منطقی می‌رسد كه؛ فرض كنیم ارتباطات رسمی در علوم و تكنولوژی، منحصراً الكترونیكی خواهد بود. و یك حركت اساسی نیز، به سوی ارتباطات غیر رسمی متكی بر حمایتهای ماشینی روی خواهد داد. چنین تغییراتی به نظر می رسد كه به وضوح یك ضرورت اقتصادی است[۳].

● شروع به كار پایگاه اطلاعاتی

حال برگردیم به آغاز و ابتدای كار حافظه الكترونیكی و پایگاههای اطلاعاتی قابل خواندن با ماشین. نخستین حركت در این زمینه، مربوط است به كتابخانه ملی پزشكی آمریكا[۴]. پایگاه اطلاعاتی این كتابخانه به نام "مدلارز"، عمدتا برای تولید نمایه نامه چاپی "ایندكس مدیكوس" طراحی شد. كارشناسان علم اطلاعات، مد لارز را به عنوان (نخستین طرحی توصیف می‌كنند كه در یك محیط تولیدی بزرگ، برای حروفچینی فیلمی تحت كنترل كامپیوتر، مورد استفاده قرار گرفت). برای حروفچینی فیلمی ایندكس مدیكوس، لازم بود كه ركوردهای كتاب شناختی آثار و مقاله ها به فرم قابل خواندن با ماشین در آیند. با انجام این كار، نه تنها تولید نمایه نامه های چاپی، بلكه جستجوهای گذشته نگر Retrospective Search)) و خدمات اشاعه اطلاعات گزیده "Selective dissemination of "information (SDI=) نیز امكان پذیر بود. مدلارز در سال ۱۹۶۴ به مرحله اجرا درآمد. با راه‌اندازی مدلارز، می توان گفت كه تكنولوژی اطلاعاتی آغاز شده بود.

● سیستمهای مستقیم و غیرمستقیم [۵]

جستجوهای گذشته نگر و خدمات اشاعه اطلاعات گزیده مد لارز به صورت غیرمستقیم (OFF-LINE) انجام می‌گرفت-یعنی روشی كه برای جستجو به كار می رفت، عبارت از ساخت پروفایل موضوعی، به فرم قابل خواندن با ماشین بود و ركوردهایی كه با علایق پروفایلهای بخصوص مطابقت داشت، چاپ و سپس برای افراد یا سازمانهای ذیربط ارسال می‌گردید. جستجوی گروهی و دسته‌ای، اكنون نیز، به ویژه برای خدمات آگاهی رسانی جاری مورد استفاده قرار می‌گیرد، و از آنجا كه پروفایهای موضوعی زیادی را می‌توان در یك جستجوی واحد تطبیق داد، هزینه‌های استفاده بسیار كمتر می‌شود.
روشهای گروهی و دسته‌ای برای جستجوی گذشته نگر رضایت بخش نیست؛ زیرا وقتی ذخیره نوار زیاد شده و رشد پیدا می كند، انجام جستجوی كامپیوتری طولانی، به استثای تعدادی از جستجوهایی كه می‌توان آنها را با یكدیگر انجام داد، وقت گیر و غیراقتصادی است. عیب دیگر جستجوی گروهی و دسته‌ای آن است كه، جستجوگر نمی تواند استراتژی جستجوی خود را در خلال تجسس اصلاح كند. اگر رفرانسهای بازیابی شده رضایت بخش نباشند، لازم است پروفایل استفاده كننده اصلاح گردد. در چنین حالتی از عملیات، در تحصیل اطلاعات تاءخیر روی می دهد.
بنابراین مرحله بعدی توسعه، تبدیل سیستمها از غیرمستقیم به مستقیم –یعنی "ON-LINE" بود. روشن است كه سیستمهای غیرمستقیم برای جستجوی گذشته نگر (لیكن الزاما˜ نه برای اشاعه اطلاعات گزیده) دارای معایب مهمی است.
زمان پاسخ برای هر فرد، به ویژه برای استفاده كننده‌ای كه در یك پروژه نسبتا طولانی فعالیت می كند. ممكن است رضایت بخش نباشد، سیستم از هیچ نوع توانایی برای جستجوی اتفاقی مدرك (Browsing) برخوردار نیست. در تهیه استراتژی جستجو، جستجوگر بدون اینكه قادر به توسعه استراتژی به صورت محاوره‌ای بوده باشد. كوركورانه عمل می‌كند و بالاخره، استفاده كننده واقعی سیستم (یعنی فردی كه نیازهای اطلاعاتی دارد)، قادر به انجام جستجوهای خود نبوده، و لازم است این مسوءولیت را به یك متخصص اطلاعات كه با چگونگی سوءال كردن از سیستم آشناست، تفویض كند. سیستمهای "مستقیم" دارای هیچ یك از معایب بالا نیست. در یك سیستم "مستقیم"، استفاده كننده، در ارتباط مستقیم با پایگاه اطلاعاتی و كامپیوتری‌ای قرار دارد كه استفاده از آن را ترجیح می‌دهد. ارتباط توسط ترمینالی كه به وسیله خطوط ارتباطی به یك كامپیوتر متصل است، انجام می گیرد.
از آنجا كه این خطوط ارتباطی، می تواند خطوط ارتباطی معمولی باشد، ترمینال را می‌توان از نظر فیزیكی در مسافتهای دور-مثلا˜ چندین كیلومتر دور تر از كامپیوتر-قرار داد. از طریق اشتراك زمانی-(Time sharing) یك سیستم "مستقیم". می‌تواند چندین استفاده كننده را به طور همزمان سرویس دهد. دستیابی به پاسخ، در یك سیستم "مستقیم" فوری و بلادرنگ است. یعنی، سیستم "مستقیم" می تواند به استفاده كننده، خیلی سریع-مثلا˜ در عرض پنج ثانیه یا كمتر- پاسخ دهد.
بدین ترتیب، سیستمهای "مستقیم" را می‌توان برای جستجوهایی كه استفاده كنندگان به اطلاعات احتیاج فوری دارند به كاربرد (مثل پزشكی كه در ارتباط با یك مسئله فوری كلینیكی، به اطلاعات احتیاج دارد.) در حالی كه سیستمهای غیرمستقیم در واقع، فقط موقعی برای استفاده كنندگان ارزش دارد كه زمان پاسخ برای او به نسبت اهمیت كمتری دارد. علاوه بر آن، جستجوگر در سیستم "مستقیم" می تواند مستقیما با پایگاه اطلاعاتی محاوره كند و استراتژی جستجو را در خلال جستجو تحت قاعده در آورد. اشتباهات تجسسی در یك سیستم "مستقیم" اهمیت زیادی ندارد؛ زیرا این اشتباهات را می‌توان به سرعت تعیین و اصلاح نمود. بالاخره، از آنجا كه امكان استفاده از ترمینالها به تعداد كافی وجود دارد، سیستمهای "مستقیم" را می‌توان بدون روش تفویض مورد استفاده قرار داد. یعنی، محققان و دانشمندان كه به اطلاعات احتیاج فوری دارند، در صورت علاقه می‌توانند جستجوی خود را شخصا انجام دهند. این یك مزیت مهم است. یكی از مسائل عمده سیستمهای غیرمستقیم، آن است كه استفاده كننده ممكن است نتواند، آنچه را كه بدان احتیاج دارد، برای متخصص اطلاعات به وضوح شرح دهد، یا متخصص اطلاعات ممكن است در خواست استفاده كننده را به گونه‌ای نادرست تفسیر كند.

-----------------
عباسی
سازمان آموزش و پرورش استان خراسان