کتابخانه ملی دیجیتال(ndl) و بررسی ساختارهای لازم برای پیاده سازی آن

کلمات کلیدی
NDL(National Digital Library) – کتابخانه ملی دیجیتال –اطلاعات کتاب شناختی – مخزن های اطلاعاتی – ذخیره سازی اطلاعات – دستیابی به اطلاعات – امنیت اطلاعات

*خلاصه
در این مقاله نخست به بیان تاریخچه ای ازنحوه شکل گیری کتابخانه های مختلف میپردازیم و سپس تعاریفی از کتابخانه های دیجیتال (Digital Libraries) ارائه خواهیم داد ودر پایان به بررسی زیر ساخت های لازم برای ایجاد یک کتابخانه ی ملی می پردازیم.

متن کامل:
*کلمات کلیدی
NDL(National Digital Library) – کتابخانه ملی دیجیتال –اطلاعات کتاب شناختی – مخزن های اطلاعاتی – ذخیره سازی اطلاعات – دستیابی به اطلاعات – امنیت اطلاعات

*مقدمه
در این مقاله نخست به بیان تاریخچه ای ازنحوه شکل گیری کتابخانه های مختلف میپردازیم و سپس تعاریفی از کتابخانه های دیجیتال (Digital Libraries) ارائه خواهیم داد ودر پایان به بررسی زیر ساخت های لازم برای ایجاد یک کتابخانه ی ملی می پردازیم.

*تاریخچه
مفهوم کتابخانه های دیجیتال اولین بار در سال 1940 و توسط Vannevar Bush در مورد سیستم Memox به صورت شفاف تعریف شد. سیستم Memox یک کتابخانه دیجیتال مربوط به آینده بود. این سیستم چنین تصور می شد : "یک دستگاه که یک فرد در آن می تواند همه کتابها ، دفاتر و ارتباطاتش را ذخیره کند. این دستگاه به صورت مکانیکی می باشد بنابراین دسترسی به آن با سرعت و قابلیت انعطاف بسیار زیادی امکانپذیر است. " یک تصور در مورد گسترش این ایده آن است که این دستگاه بتواند از راه دور کار کند. اما در آن زمان ارتباط از راه دور نسبتا ابتدائی بود و همچنین به دلیل اینکه زمانی که Memox مطرح شد هنوز فن آوری ذخیره سازی دیجیتال مطرح نشده بود محتوای Memox روی میکروفیلم وجود داشت.
با دسترسی به کامپیوتر ها و توسعه دیجیتال و فن آوری ارتباطات و اطلاعات، کتابخانه های دیجیتال به صورت مبتنی بر کامپیوتر درآمدند.
در زمینه ایندکس گذاری مبتنی بر کامپیوتر براي اولین بار در دهه های 1950 و 1960 مطالعاتی صورت گرفت . برای مثال پروژه Intrex یک انباره اطلاعاتی و سیستم بازیابی بود که در دهه 1960 در MIT توسعه پیدا کرد. در آن زمان محققین اعتقاد داشتند که کتابخانه دیجیتال با دو نوع داده کار خواهد کرد : داده ذخیره شده به صورت دیجیتال و داده های تصویری ذخیره شده روی میکروفیلم.
در پروژه Intrex کتابخانه دیجیتال چنین تشریح شد : "کتابخانه، منبع مرکزی یک شبکه انتقال اطلاعات است که در بین مجامع دانشگاهی توسعه خواهد یافت. دانشجویان و محققان این سیستم را نه تنها برای پیداکردن کتابها و مستندات در کتابخانه بلکه برای دسترسی به تمام منابع اطلاعاتی دانشگاهی از طریق شماره گیر تلفن، صفحه کلید تلگراف، صفحه نمایشهای شبیه تلویزیون و کپی های سریع استفاده می نمایند. بدین ترتیب کاربران شبکه همانطور که با کتابخانه ارتباط دارند با یکدیگر نیز می توانند ارتباط داشته باشند و ترافیک اطلاعاتی شبکه بوسیله ابزار تقسیم اشتراک زمان کامپیوتری کنترل می شد. برای سرویس های راه دور نیز با اتصال به شبکه انتقال اطلاعات دانشگاه امکان دسترسی برای هر کابر در هر مکان فراهم می گردد. "
پیش بینی های قبل از سال 1970 کمی کهنه به نظر می رسد. در حالیکه ایده ای که در سال 1978 مطرح شد ایده ای بود که به تعاریف جدید نزدیکتر است. این ایده توسط Lancaster ارائه شده است. در این ایده اجتماعات بدون کاغذ (Paperless) و سیستم های الکترونیکی مطرح شده است.
با این وجود بدلایل فنی این رویاها تا دهه 1990 محقق نگردید. در این دهه توسعه اینترنت و WAP انگیزه لازم را برای توسعه کتابخانه های دیجیتال مدرن فراهم نمود.
مردم بسیار زیادی web را برای بدست آوردن اطلاعات مورد نیازشان مورد جستجو قرار می دهند و در همان زمان که www با اضافه شدن میلیون ها صفحه در روز رشد می کند حجم زیادی از اطلاعات قابل بازیابی نیز در آن تولید می شود.
در این زمینه گفته شده است که : بازیابی اطلاعات روی اینترنت با پیدا کردن اطلاعات در یک کتابخانه متفاوت است زیرا اطلاعات اینترنتی فاقد سازماندهی و ساختاربندی مؤثر می باشند.
کتابخانه های دیجیتال روشی را برای سازماندهی اطلاعات روی web و آسان سازی بازیابی اطلاعات برای گروههای متفاوت کاربران فراهم می کنند.
در سال 1994 و با درک نقش حیاتی کتابخانه های دیجیتال ، کتابخانه کنگره پروژه ای را برای ایجاد یک کتابخانه دیجیتال ملی (NDL) آغاز کرد که بر پایه بیش از سی سال تلاش بنا شده بود. کتابخانه کنگره برنامه ریزی نمود که جهان آنلاین را در برنامه NDL خود در برگیرد. بنابراین برنامه ریزی شد که تعداد زیادی از مجموعه ها را دیجیتال کرده و برای استفاده آنلاین آماده نمایند.
پروژه مشهور دیگری که در سال 1994 اعلام شد DLI بود. این پروژه توسط NSF، NASA و DARPA پشتیبانی می شد. این پروژه بر ایجاد ابزارهایی برای گردآوری، ذخیره سازی و سازماندهی اطلاعات در قالب های دیجیتال و آماده کردن آنها برای جستجو ، بازیابی و پردازش از طریق شبکه های ارتباطی و ایجاد تمام اینها در یک قالب کاربر-پسند توجه داشت . در فاز یک این برنامه 6 پروژه بزرگ در زمینه کتابخانه دیجیتال در بین سالهای 1994تا 1998 انجام گردید. این پروژه ها بر توسعه زیربنای اطلاعات ملی (NII) و بر مشکلات تکنیکی آتی توجه داشتند. ادامه برنامه DLI از سال 1998 و در فاز 2 بیشتر بر روی همکاری و تعامل بین کتابخانه های دیجیتال و انسانها تاکید دارد.
مفهوم کتابخانه های دیجیتال از سیستم Memex تا DLI - Phase 2 تغییر نمود و امروزه تعریف ایده آل به صورت سیستم های انسان- محوری که قابلیت سرویس دهی به همه مردم در همه زمینه ها را دارا می باشند، مطرح است .

*کتابخانه دیجیتال و ایران
با توجه به تحقیقات صورت گرفته در این زمینه می توان گفت که کتابخانه دیجیتال به مفهوم واقعی خود در ایران وجود ندارد.آنچه که در ایران تحت عنوان کتابخانه دیجیتال مطرح و ایجاد گردیده است سیستم های مکانیزه کتایخانه است که اطلاعات مربوط به کتب مختلف را همراه با سرویس های موجود در یک کتابخانه از قبیل جستجو ، امانت دهی ، ثبت نام ،رزرو کتاب و ... در اختیار کاربر قرار می دهد.مانند سیستم مکانیزه کتابخانه ی دانشگاه های مختلف که خدماتی از قبیل دستیابی به اطلاعات کتاب شناختی ،جستجوی کتاب و...را در اختیار کاربران قرار می دهند.
در زمینه ی کتابخانه دیجیتال در دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی فعالیت هایی صورت گرفته است اما کلیه ی این فعالیت ها یا به صورت طرح های در حال بررسی هستند یا همان اطلاعات کتابشناختی را سازماندهی کرده و یا در نهایت کتابخانه الکترونیکی ارائه کرده اند ولی در تمامی این فعالیت ها کتابخانه دیجیتال به مفهوم واقعی آن پیاده سازی نشده است.
کتابخانه ملی ايران پروژه ای را تحت عنوان کتابخانه ديجيتال در دست اقدام دارد ولی تا زمان تهيه اين گزارش در سایت این کتابخانه بجز Logoکتابخانه ملی بقيه قسمت های آن عبارت در دست ساخت را به نمايش می گذارد. ساير دستگاه های دولتی, شرکتهای نيمه دولتی و شرکت های خصوصی نيز اقدام به ايجاد کتابخانه ديجيتال کرده اند ولی اغلب منابع اطلاعاتی آنها به صورت اخبار و يا گزيده ای از مقالات مختلف اند و منابع کتابخانه ای شامل کتاب, مجلات و .... در آن وجود ندارد مانند سایتهای مربوط به مجلات مختلف و يا اينکه با برقراری ارتباط با منابع خارج از کشور کتابخانه دیجیتالی ساخته اندکه اولا منابع داخلی در آن وجود ندارد یا به صورت بسیار محدود و اندک می باشد ،ثانيا بعلت عدم اطمينان به مجوز های استفاده از منابع خارجی ارتباطات ايجاد شده پايداری لازم را ممکن است نداشته باشد مانند سایتهای مختلفی که اجازه ی دانلود کتب مختلف انگلیسی و بعضا فارسی را برای کاربرنشان فراهم میکنند از جمله سایت قفسه و...


*تعریف ومفهوم کتابخانه دیجیتال
در منابع مختلف تعاریف گوناگون و متعددی برای کتابخانه دیجیتال وجود دارد تا آنجا که نمی توان یک تعریف واحد واستاندارد برای کتابخانه دیجیتال ارائه داد.با وجود اینکه این تعاریف در برخی موارد بسیار دور از هم می باشند اما یک وجه مشترک بین تمام این تعاریف وجود دارد و آن تاکید بیش از حد برروی منابع (Resources) می باشد در حالیکه در اکثر این تعاریف کمتر به مسئله سرویسی که کتابخانه های دیجیتال ارائه می کنند توجه شده است که این نقیضه یکی از مشکلات اساسی در تعاریف کتابخانه ی دیجیتال می باشد زیرا تا به این موضوع که یک کتابخانه دیجیتال قرار است چه سرویس ها و خدماتی برای کاربران فراهم کند نپردازیم و ابعاد کاری کتابخانه دیجیتال را به روشنی مشخص نکنیم نمی توانیم بدرستی به بررسی زیر ساخت ها و تجهیزات سخت افزاری و نرم افزاری مورد نیاز برای آن بپردازیم.در این مقاله سعی می کنیم به بررسی هر دو موضوع Resources و Services بپردازیم تا بتوانیم زیر ساخت های لازم را بهتر و دقیق تر ارائه و بررسی نمائیم.
از جمله تعاریف مختلفی که برای کتابخانه دیجیتال ارائه شده است می توان به تعریف زیر اشاره کرد که نسبت به بقیه ی تعاریف کامل تر می باشد.
"کتابخانه های دیجیتال سازمانهایی هستند که منابعی شامل کارمندان متخصص را دارا می باشند و وظیفه آنها انتخاب، سازماندهی، پیشنهاد دهی عقلانی برای دسترسی ، توزیع کردن، محافظت از جامعیت منابع و تضمین پایداری آنان در طول زمان می باشد و بنابراین برای استفاده آسان و با صرفه توسط یک جامعه و یا مجموعه ای از جوامع طرح ریزی شده است."

البته باید توجه کرد که تعریف بالا به صورت کلی می باشد و منظور از مجموعه های اطلاعاتی می تواند کتاب ها،مجلات و هر نوع داده ی اطلاعاتی باشد.بعنوان مثال در برخی کتابخانه های دیجیتال علاوه بر دسترسی به کتب و مجلات و مقالات مختلف امکان دسترسی به فایل های موسیقی ، میکروفیلم ها و... نیز وجود دارد.

*زیر ساخت های مختلف برای ایجاد یک کتابخانه ی ملی
با توجه به تعاریف ارائه شده در مورد کتابخانه دیجیتال می توان بیان نمود که زیربنای اصلی یک کتابخانه دیجیتال وجود یک مخزن برای نگهداری اطلاعات می باشد.با توجه به بحث ملی بودن این پروژه حتما باید به این نکته توجه کرد که فضای لازم برای نگهداری این اطلاعات باید بسیار وسیع و دارای استانداردهای لازم در این زمینه باشد.فضایی که برای این کار در نظر گرفته می شود باید به گونه ای باشد که بتواند حجم عظیمی از منابع اطلاعاتی مانند کتابها ،مجلات،مقالات و ... رادر خود جای داده و بعلاوه شامل اطلاعاتی برای جستجوی کاربر در منابع مختلف باشد بعنوان مثال اطلاعات کتابشناختی نیز باید در این منبع جای داشته باشند.
نکته بعدی در مورد مخزن یا منبع اطلاعاتی ما امنیت آن می باشد.برای یک کتابخانه ی ملی ما نیاز به یک منبع امن و مطمئن داریم که هم در نگهداری اطلاعات و هم در دستیابی غیرمجاز به اطلاعات مطمئن عمل کند.

مسئله کلیدی بعدی در مورد زیر ساخت های لازم برای کتابخانه دیجیتال نحوه ذخیره سازی اطلاعات درون مخزن و چگونگی دستیابی به اطلاعات ذخیره شده است.همانطور که می دانیم در یک کتابخانه دیجیتال بر خلاف اینترنت که اطلاعات به صورت طبقه بندی نشده ارائه می گردند و دارای ساختار منظمی نمی باشند باید کلیه اطلاعات به صورت طبقه بندی شده و موضوعی قرار بگیرند که اگر نگاهی به حجم عظیم اطلاعاتی که در یک کتابخانه ملی دیجیتال نگهداری می شود نگاهی بیفکنیم متوجه این موضوع خواهیم شد که ارائه ی یک الگوریتم مطمئن و دقیق برای ذخیره اطلاعاتی به این وسعت به نحوی که دستیابی موضوعی به آنها به طور کامل و صحیح انجام گیرد کار بسیار پیچیده و مشکلی می باشد.به هر حال باید توجه کنیم که آنچه که یک کتابخانه دیجیتال را به طور محسوس از اینترنت جدا می کند همین نحوه ی ذخیره سازی و دستیابی به اطلاعات می باشد.در یک کتابخانه دیجیتال برای دستیابی به یک موضوع نباید با مسئله ای مانند جستجوهای اینترنتی مواجه شویم بنابراین در درجه ی اول باید اطلاعات به صورت دقیق و کلاس بندی شده به مخزن راه یابند.باید توجه کنیم که نحوه ذخیره سازی اطلاعات در یک کتابخانه دیجیتال با یک کتابخانه معمولی بسیار تفاوت دارد بعنوان مثال اطلاعات کتابشناختی یا شناسه کتاب در یک کتابخانه معمولی می تواند شامل نام کتاب، نویسنده کتاب و مختصری راجع به محتوی کتاب باشد اما در یک کتابخانه دیجیتال باید به هر کتاب بعنوان یک شی نگاه کرد و اطلاعات مربوط به آن را به طور کامل در مخزن ذخیره کرد.باید توجه داشته باشیم که کتابخانه دیجیتال به معنای الکترونیکی نمودن کتب نیست .هر کتاب در سیستم کتابخانه دیجیتال باید به عنوان یک شی با تمام خصوصیات منحصر بفردش ذخیره شود و محتوی موضوعی کتاب نیز باید به طور کامل مشخص باشد تا به هنگام جستجو به طور دقیق مورد بررسی قرار گیرد.بنابراین می توان گفت که ارائه ی یک سیستم بهینه برای ثبت و جستجوی اطلاعات یکی از مهمترین قسمتهای ایجاد یک کتابخانه ملی دیجیتال می باشد.
مسئله ی بعد نحوه ی دستیابی به اطلاعات موجود می باشد که از دو جنبه قابل بحث می باشد.
نخست آنکه باید نحوه ی دسترسی کاربران به منابع به طور دقیق مشخص گردد.باید توجه کرد که منظور از دسترسی همگانی به اطلاعات موجود در یک کتابخانه ملی،دسترسی بی قید و شرط به کلیه اطلاعات نیست. هر کاربر باید پس از تائید توسط سیستم به قسمت های خاصی از اطلاعات دسترسی داشته باشد که این موضوعات باید در سیستم نرم افزاری کتابخانه به دقت مورد بررسی قرار بگیرند.
دوم آنکه کاربران پس از دستیابی به منبع و کتابی خاص باید در استفاده از آن منبع محدودیتی داشته باشند.بعنوان مثال همه ی کتاب ها نباید قابلیت ذخیره شدن توسط کاربران را داشته باشند واستفاده از بعضی منابع نیز نمی تواند به صورت رایگان و همگانی باشد.
در مورد دستیابی به اطلاعات باید به بحث دسترسی غیر مجاز به منابع نیز بسیار توجه کرد که در بحث مخزن نیز توضیح داده شد که یکی از مهمترین مسائل در ایجاد کتابخانه دیجیتال ،امنیت اطلاعات و جلو گیری از دسترسی غیر مجاز به اطلاعات می باشد.پیش بینی و ارائه یک سیستم حفاظتی که در سطح ملی و حتی بین المللی بتواند پاسخگوی نیاز ما باشد را می توان مهمترین مسئله در این زمینه نامید.
بحث بعدی نحوه ی سرویس دهی به کاربران و ارتباط بین کتابخانه های دیجیتال و کاربران است.
باید توجه کنیم که بحث کتابخانه دیجیتال یک بحث ملی است بنابراین باید به خیل عظیمی از کاربران سرویس ارائه شود.با توجه به اینترنتی و آنلاین بودن کتابخانه دیجیتال می توان بیان نمود که بستر ارتباطی مناسب و استفاده از اینترنت پر سرعت که جوابگوی تعداد زیادی از کاربران باشد نیاز اصلی و اساسی یک کتابخانه دیجیتال در سرویس دهی به کاربران است.باید به این نکته توجه کرد که شبکه ی لازم باید جوابگوی طرحی ملی باشد و بتواند ترافیک موجود را به خوبی سازمان دهی کند.بنابراین ارائه یک شبکه ی ملی که هم از امنیت بالایی برخوردار باشد و هم بتواند پاسخ گوی نیاز کاربران باشد مهمترین مسئله در دسترسی کاربران به کتابخانه دیجیتال ملی می باشد.
با توجه به مواردی که در بالا به صورت فهرست وار ارائه شد میتوان بیان نمود که طرح ایجاد یک کتابخانه ی دیجیتال ملی یک طرح عظیم است که نیازمند بررسی های دقیق و کارشناسانه در این زمینه است.مباحثی که در این مقاله ارائه شد به صورت کلی بودند و برای اجرای این طرح باید تمام جزئیات به صورت دقیق بررسی شوند که نیازمند تحقیقات گسترده است.


*نتیجه گیری
با توجه به تعاریف و مطالب ارائه شده در مورد کتابخانه دیجیتال باید به این نکات توجه کنیم که کتابخانه دیجیتال یک موجودیت منفرد و ایزوله نمی باشد و به زیر ساختهایی نیاز دارد تا منابع کتابخانه ها و سرویس دهنده های اطلاعاتی عظیمی را به هم متصل کند و امنیت این منابع و اطلاعات را برقرار سازد.همچنین باید توجه داشت که دسترسی همگانی به کتابخانه های دیجیتال و سرویس دهنده های اطلاعاتی آن یک هدف است و کتابخانه های دیجیتال هرگز محدود به جانشینی اسناد نیستند،بلکه ذخیره سازی هوشمند و هدفمند و دستیابی بهینه به اطلاعات مورد نیاز از تعاریف کلیدی یک کتابخانه دیجیتال می باشند.


*منابع

Arms, William Y. (1995).Key Concepts in the Architecture of the Digital Library. D-Lib Magazine Virginia:Corporation for National Research Initiatives Reston
5bef7579392d4967fd96785a1ce6a659 Retrieved :June 22, 2005
From:
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

نویسنده:
رضا امیدملایری دانشجوی کارشناسی فناوری اطلاعات-دانشگاه صنعتی شاهرود
همکلاسی