نی هفت بند و شیو های نوازندگی آن (قسمت اول)
در بین انواع سازهای بادی ایرانی که از قدیم مورد استفاده قرار می گرفته مانند، مزمار، نرم نای، درازنای، سرنا و... تنها امروزه نی توانسته در موسیقی ایرانی و در کنار دیگر سازهای کلاسیک ایرانی مثل تار، سنتور، سه تار و کمانچه قرار بگیرد و به اصطلاح یک تنه نقش سازهای بادی را در ارکستر ایرانی ایفا کند.
دلیل این موضوع را از دو دیدگاه میتوان بررسی کرد. اول از جهت نوازندگان این ساز که توانستند خصوصیات و ویژگیهای نی را به نحو کامل و مطلوبی عرصه کنند و قابلیت آن را نشان دهند. به عبارت دیگر افرادی که به نوازندگی نی روی آوردند با ممارست بسیار تکنیکها و حالاتی که معمولا در موسیقی ایرانی اجرا میشود را به نی منتقل کردند.
دوم از جهت خود ساز که به دلیل فرم صدادهی و نیز در عین سادگی، کاملتر بودن آن نسبت به دیگر سازهای بادی ایران، توانست تمام آهنگها و نغمه های موسیقی ردیف دستگاهی ایرانی را به خوبی اجرا کند واینکه صدایی که از نی خارج میشود از لحاظ رنگ صدایی به خوبی با دیگر سازهای کلاسیک ایرانی ترکیب شد.
از قدیم نی را طبق الگوهای مختلفی می ساخته اند؛ یعنی از لحاظ طول، تعداد سوراخ و تعداد بندها، انواع گوناگونی، نی وجود دارد. به عبارت دیگر نی گاهی بلند یا کوتاه ساخته میشود و نیز برخی از انواع نی دارای 6 یا 7 سوراخ و گاهی داری 9 سوراخ میباشد. از میان انواع نی، نی هفت بند، امروزه پرکاربردترین ساز بادی در ایران میباشد. نی هفت بند دارای 6 گره، 6 سوراخ و 7 بند میباشد، که 5 سوراخ آن در جلوی ساز و یکی نیز در پشت ساز قرار دارد.توضیح آنکه سوراخ ششم به این علت در پشت نی قرار دارد که بتوان با انگشت شست آن را به راحتی مهار کرد. از لحاظ اندازه هم این ساز به صورتهای مختلفی، طبق الگوهایی که به مرور زمان به وسیله نوازندگان کشف شده، ساخته می شود .
این شیوه نوازندگی بیشتر در ایلات و عشایر و بین چوپانان و به اصطلاح محلی ها رواج دارد. معمولا صدایی که بدین صورت توسط این قشر نوازندگان از نی تولید میشود، صدایی است نسبتا بلندتر از حالت طبیعی و همراه با ناخالصی. در موسیقی ردیف دستگاهی و کلاسیک ما نیز در ارکسترهای ایرانی این روش صدادهی، چندان معمول نبوده و نمیباشد.
حالت دوم به اصطلاح فرم "دندانی" نام دارد که همان تیغه سر نی در این روش به جای قرار گرفتن در روی لب، بین دو دندان پیشین نوازنده قرار میگیرد. باریکه هوایی را در این حالت به جای روزنه بین دولب،فاصله بین سقف دهان و زبان تولید میکند. این روش نسبت به روش اول از قدمت کمتری برخوردار است و احتمالا در اصفهان، نی نوازی به صورت دندانی ابداع و ترویج شده. زیرا تا آنجا که تاریخ نشان میدهد، اولین نوازنده های نی به سبک دندانی در اصفهان بوده اند مثل سلیمان اصفهانی، ابراهیم آقاباشی، نایب اسدالله اصفهانی، و استاد حسن کسائی که این نوع نوازندگی را به اوج تکامل خود (تا به امروز) رسانده اند.
نوازندگی با هر یک از این دو شیوه نسبت به یکدیگر معایب و محاسن خاص خود را دارد. هر چند شیوه دندانی روش متداول در بین نوازندگان حرفه ای نی است. ولی این موضوع را نباید دلیل بر نفی محاسن شیوه لبی در نوازندگی دانست. در مقاله بعدی راجع به خصوصیات هر کدام از این دو روش توضیح خواهیم داد ...
نی هفت بند و شیو های نوازندگی آن (قسمت دوم)
همانطور که در مقاله قبل گفته شد، نوازندگی نی هفت بند به دو روش به اصطلاح "دندانی" و "لبی" صورت میگیرد. حال به توضیح تفصیلی هر یک از این دو روش و ویژگیهای آنها می پردازیم.
روش اول: در این روش صدایی که از نی تولید می شود به وسیله باریکه هوایی است که از شیار میانی زبان ایجاد شده و با برخورد به قسمت پشت دندانهای پیشین بالایی به داخل نی هدایت شده و تولید صدا میکند. به عبارت دیگر تیغه سر نی بین دو دندان جلویی قرار میگیرد. البته کسانی که فاصله دندانهای آنها به اندازه ای نیست که سر نی بین دو دندان پیشین آنها قرار بگیرد، معمولا با ایجاد شیار بر روی سرنی قسمت بین دو دندان جلویی خود را داخل این شیار قرار میدهند(ابداع کننده این روش استاد محمد موسوی میباشد)
نکته قابل توجه در روابط با سر نی، جنس آن است. جنس سر نی، در جنس و شکل صدای تولید شده تاثیر دارد. نوازندگان از موارد مختلفی برای ساختن سر نی استفاده می کنند که این اختلاف بیشتر به دلیل سلیقه شخصی هر یک از آنها است.
در قدیم اغلب از خود نی به عنوان سری استفاده میشد که به علت ضخامت آن صدای صاف و مطلوبی از نی خارج نمیشد. البته بعدها نوازندگانی که از جنس خود نی استفاده میکردند با تراشیدن و کم کردن ضخامت آن توانستند از نی صدایی مطلوب و شفاف تولید کنند(استاد حسن کسائی از جنس خود نی برای سری استفاده میکند)
عده ای نیز از جنس فلز مثل برنج یا استیل استفاده میکنند که به نظر میرسد استفاده از این جنس، بیشتر در صدای دوم و سوم(یعنی اوج و غیث) باعث زنگ دار شدن صدای نی میشود.
برخی از نوازندگان نی خصوصا" در سالهای اخیر از جنس طلق های پلاستیکی استفاده میکنند. این جنس بیشتر در صدای دوم و سوم میتواند به نوازنده کمک کند که صدایی شفاف تولید کند.(استاد حسن ناهید امروز از این روش برای نوازندگی استفاده میکنند)
در مجموع باید گفت تاثیر جنس سر نی، در تولید صدای مطلوب به مراتب کمتر از شیوه قرار دادن و حالت زبان و فرم دندانهای نوازنده (مخصوصا" دو دندان جلویی) می باشد؛ زیرا دیده شده که دو نوازنده نی با استفاده از یک جنس مشابه در سری، دو صدای کاملا متفاوت از نی تولید کنند. نوازندگی به شیوه دندانی به دلیل تولید دو نوع صدای متمایز یعنی صدای اول (بم) و دوم (اوج) باعث شده که نی در بین تمام سازهای بادی از این نظر منحصر بفرد باشد. به عبارت دیگر دو صدای متفاوت از هم (که شاید برای کسی که آشنا به این دو صدا نباشد در باری امر تصور شود که دو ساز مختلف است) خصوصیت بارز این نوع نوازندگی است و شاید این خصیصه باعث شده که امروزه بیشتر از این روش برای نوازندگی نی استفاده شود و شیوه لبی چندان مورد توجه قرار نگیرد. تکنیک های ویبراسیون و گلیساندو، در این روش تماما به وسیله لب نوازنده انجام میشود، یعنی نوازنده با باز کردن و بستن قسمت آزاد لب خود (یعنی قسمتی از لب که نی بر روی آن قرار نگرفته) می تواند این دو تکنیک را اجرا کند.
اجرای تکنیک استکاتو به دلیل اینکه زبان در روش دندانی آزاد نیست به راحتی شیوه لبی نمی باشد. توضیح آنکه اجرای تکنیک استکاتو در سازهای بادی معمولا به وسیله نوک زبان صورت میپذیرد، یعنی زبان با حرکت بالا و پایین و عقب و جلو می تواند هوا را به طور مقطع از لب خارج کند و به خاطر حرکت تند زبان، اجرای این تکنیک در سرعت بالا امکان پذیر خواهد بود. ولی در شیوه دندانی زبان خود عامل هدایت هوا در نی میباشد و قادر نیست هوا را بطور مقطع به داخل نی هدایت کند؛ لذا نوازنده برای اجرای نتهای مقطع مجبور است هوا را از قسمت انتهایی زبان یعنی عضلات حلق، قطع و وصل کند. باید گفت اجرای این عمل در سرعتهای بالا و بصورت ممتد و در زمان طولانی امکانپذیر نیست.
شیوه دوم: در این روش از نوازندگی که همان شیوه لبی است صدا بوسیله باریکه هوایی که از میان شیار بین دولب به صورت کامل به داخل نی هدایت میشود، تولید میگردد. این روش قادر به تولید صدایی مانند صدای اول در روش دندانی نیست و صرفا" صدای دوم و سوم و بم نرم در این روش قابل اجراست.
مقدار هوایی که برای تولید صدا در این روش لازم است بسیار کمتر از روش قبل است، ولی از لحاظ کوک در این روش به دلیل اینکه مولد صدا نسبت به روش دندانی، به نی نزدیکتر است، کمی بالاتر یا زیرتر از روش دندانی است، یعنی نوازنده ای که از هر دو روش استفاده میکند مجبور است که این دو شیوه را از نظر کوک با هم منطبق کند و به عبارت دیگر روش دندانی را با مقدار هوای بیشتر و روش لبی را با حداقل هوای ممکن اجرا نماید.( این عمل بسیار مشکل است و نیاز به تمرین فراوان دارد).
اجرای تکنیک های ویبراسیون و گلیساندو در این روش مثل فلوت با کم و زیاد کردن شدت هوا، صورت میگیرد و اجرای تکنیک استکاتو هم مانند فلوت با نوک زبان انجام میگیرد. صدای تولید شده در روش لبی می تواند بسیار شفاف باشد و ضخامت سری نی به شفافیت صدا کمک زیادی میکند. در این روش جنس سر نی تاثیر زیادی در جنس صدای تولید شده ندارد.
در مجموع میتوان گفت که این دو روش در نوازندگی نی میتوانند مکمل یکدیگر باشند و تکنیکهایی که در یک روش قابل اجرا نیست با روش دیگر امکان پذیر میباشد. در میان نی نوازان ایران تنها نوازنده ای که از هر دو شیوه در نوازندگی استفاده کرده، استاد حسن ناهید (در کنسرتهای سالهای گذشته بوده) که هر دو روش را (مخصوصا لبی) به زیبایی نواخته. در پایان باید گفت امید است که نوازندگان نی از هر دو روش و (حتی تکنیکهای نوازندگی دیگر سازهای بادی) بتوانند به نحو مطلوبی برای ارتقا امکانات تکنیکی نی استفاده کنند.
در آمدی بر سبک‌های نی‌نوازی در دوره معاصر
امروزه و در دوره ای که ما زندگی میکنیم از میان سازها و نوازنده ها میتوان گفت که فقط ساز پر رمز و راز نی است که توانسته علارغم وجود همه مشکلات و نارسایی ها به راه خود در جهت انتقال این امانت به ایندگان این موسیقی اصیل ادامه دهد. هم اینک در کشور و خارج از کشور اساتید بسیار ارزنده ای در رشته نی نوازی وجود دارند که اتفاقا اثرات ماندگاری را نیز خلق کرده اند.و در این میان یک استاد ارشد وجود دارد که جامعه موسیقی باید خواسته یا نا خواسته و پنهان یا پیدا در مقابل زحمات ایشان سر تعظیم فرود اورند کسی که به تنهایی بار انتقال این هنر را از نسلی دور به نسل حاضر را به دوش کشیده است کسی که این امانت را از سینه استاد خویش گرفته و به رسم امانت ان را به نسل بعد از خود انتقال داده است و او کسی نیست جز استاد مسلم نی ایران مولانا حسن کسایی.در این قسمت تلاش وبلاگ ماهوریان بر ان است تا اجمالا به معرفی اساتید معاصر نی بپردازد.
عنقریب است که از ما اثری باقی نیست
شیشه بشکسته و می ریخته و ساقی نیست
● استاد ارشد حسن کسایی:
به راستی اگر استاد جلیل شهناز را خداوندگار تار می نامند , استاد سید حسن کسایی نابغه نی نوازی ایران را باید خداوندگار نی نامید. استاد حسن کسایی در ۲۰ مهر ۱۳۰۷ در خاندان تاجر پیشه کسایی زاده شد.
پدرش سید جواد از افراد متمکن اصفهان بود و با موسیقی انس و الفتی داشت و با هنرمندان ان زمان اصفهان رفت و امد و حشر و نشری عمیق داشت از جمله : سید حسین طاهر زاده, استاد تاج اصفهانی,اکبر خان نوروزی,غلام حسین سارنج, و خاندان بزرگ شهناز.از هنرمندانی بودند که با خانواده کسایی رفت و امد داشتند.
حسن کسایی به توصیه پدرش به محضر استاد مهدی نوایی راه یافت.لازم به ذکر است که نامدار ترین نی نواز ایران در ان زمان نایب اسد اله اصفهانی بودکه حسن کسایی نتوانست از محضر او سود ببرد و نزد شاگرد ایشان به نام مهدی نوایی تلمذ نمود مهدی نوایی نیز از تنها شاگردان نایب بود. وقتی حسین یاوری بهمحضر نایب رسید نایب که در دوران پیری بود یاوری را به شاگرد ارشد خود مهدی نوایی سپرد و بدین ترتیب و به قول خود استاد کسایی یاوری شاگرد دوران شباب و جوانی مهدی نوایی بود و حسن کسایی شاگرد دوران کهولت مهدی نوایی .
پس از فوت حسین یاوری تنها حسن کسایی باقی ماند که باید بار سنگین مکتب موسیقی اصفهان را به دوش میکشید. و به ایندگان انتقال می داد. حسن کسایی پس از دوران کوتاهی که شاگرد مهدی نوایی بود توانست با قریحه بی نظیر خود تحولی عمیق در ساز نی و نی نوازی ایجاد کند و مانند تهرانی در تمپک و عبادی در سه تار نام خود را در تاریخ موسیقی ایران به ثبت رساند.استاد کسایی در همان دوران جوانی به رادیو راه یافت سپس در دوره ای در محضر استاد ابولحسن خان صبا حاضر شد و سالها کسب فیض نمود و به توصیه استاد صبابه عنوان تکنواز نی در برنامه گلها به هنر نمایی پرداخت و سالها یکی از بهترین نوازندگان برنامه گلها بود.
همچنین ایشان با همکاری بزرگان مکتب اصفهان مرحوم تاج اصفهانی, استاد جلیل شهناز, که از هر دوی اینها با عنوان استاد خود یاد میکند اثار بی بدیلی را خلق کرد .
استاد کسایی در ان دوران چنان به زیبایی دستگاه ها و ردیف های موسیقی را در ساز نی میگنجاند که همه موسیقیدانان وقت را به تشویق وا میداشت و در دادن جواب اوازها جزء بهترین ها بود.
و بعد ها با عنوان استادی با شمع وجود خویش داشته هایش را به شاگردانش انتقال میداد.
در عالم نی مشعلی افروخته ام
با شمع وجود خویشتن سوخته ام
پروانه ام و سوختن پروا , نه
این خود سوزی ز شمع اموخته ام
● ویژگی های نوازندگی استاد کسایی:
از ویژگی های نی نوازی استاد کسایی میتوان به صدای بی نظیر ساز او و سنوریته عالی اشاره کرد.همچنین می توان به اجرای استاکاتو ها و پاساژ های عالی که از شگرد های استاد است و واریاسیون های عالیو جمله بندی های موزون و گوش نواز و جواب اواز های بی بدیل در نیم پرده ها و ربع پرده ها اشاره کرد.
استاد کسایی اثار ماندگاری را خلق نموده است از جمله : البوم ازکران زنده رود در ۶ کاست, و البوم پس از سکوت در ۳ کاست , و اثر نی و عود از ایشان به نسل های اینده به یادگار مانده است.
استاد کسایی همچنین مهارت خاصی در سه تار نوازی دارد که ان را از خاندان شهناز و همچنین استاد کامل ابولحسن خان صبا به یادگار دارد. و مخصوصا تبحر ایشان در در اواز ها و تحریر های مکاتب مختلف به خصوص مکتب غنی اصفهان که نشان دهنده ارادت استاد کسایی به مرحوم سید عبدالرحیم اصفهانیو سید حسین طاهر زاده است.
استاد کسایی هم اینک دوران بازنشستگی و کهولت خود را در سرزمین محبوبش اصفهان میگذراند. عمرش طولانی
** هنرمند واقعی یک عاشق است و همه عمر به عشق خود مشغول است با قناعت و تنگدستی تمام عمر در زاویه می نشیند و به دور از جنجال زندگی میکند و در عوالم دیگری سیر مینماید از جان شیرین میکاهد و بر معرفت دیگران می افزاید}
بازنگار
