خطاطان معروف ایران

ابن بواب : ابوالحسن علاالدین علی بن هلال مشهور به ابن بواب و ملقب به قبله الکتاب از معروفترین خطاطان ایران در اوائل قرن پنجم هجری است ، او در تکمیل خط نسخ که به وسیله ابن مقله وضع شده بود ، زحمات بسیاری کشید و نگارش حروق نقطه دار را تحت قوانینی در آورد که تا قرن حاظر نیز خطاطان آن ها را رعایت می کنند. ابن بواب در نگارش قران نیز تسلطی عجیب داشت و نوشته های او در این زمینه بی نظیر است.

ابن مقله : محمد بیضاوی شیرازی ، مشهور به ابن مقله ، از مشاهیر ، وزرا و خطاطین و فقهای سوم و چهارم هجری است . با این که خط کوفی را که در زمان او معمول بود بسیار زیبا می نوشت ، لکن به سبب صعوبت در صدد اختراع خطوط جدیدتری بر آمد و سر انجام خطوطی نظیر : محقق ، ریحانی ، ثلث ، نسخ ، توقیع ، رقاع و تعلیق را اختراع کرد .

جعفر تبریزی : یکی از اساتید مسلم خط و خوشنویسی در قرن نهم می باشد . یکی ار آثار معروف نستعلیق او شاهنامه بایسغری است. این شاهنامه هم اکنون در یکی از کتاب هانه های ایران نگهداری می شود. یکی دیگر از کارهای کیرزا جعفر تبریزی مرقعی است در کتاب هانه دانشگاه توبینگن آلمان که بهترین نمونه خط ثلث ، ریحان ، نسخ ، رقاع ، توقیع ، نستعلیق را می توان در آنها یافت.

سلطانعلی مشهدی : سلطانعلی معروف به سلطان الخاطین از معروفترین خطاطان قرن نهم ایران است . تمام کتیبه های مصر ، مدارس هرات را که از بناهای سلطان حسین بایقرا و امیر علیشیر نوائی است ، سلطانعلی به خط نستعلیق اعلای جلی نوشته است .

درویش عبدالمجید : از مشاهیر خطاطان قرن دوازدهم است . تولد وی در سال 1150 در طالقان قزوین اتفاق افتاد . دیری نپایید که در هنر شکسته نویسی استاد مسلم شد . از شاگردان معروف او میتوان کیرزا کوچک اصفهانی را نام برد.از آثار گرانبهای او کلیات سعدی است که اکنون در یکی از کتاب خانه های ایران نگهداری می شود.

عبدالباقی تبریزی:
از خوشنویسان دوره شاه عباس و در خطوط ثلث و نسخ و رقاع از اساتید مسلم دوازدهم است.
هنگامی که بنای مسجد شاه سلطانعلی اصفهانی به پایان رسید . شاه عباس او را از بغداد به اصفهان خواند و عبدالباقی بعضی از کتیبه های مسجد را به خط زیبای خود نوشت .

عباسی :
علیرضا عباسی تبریزی خوشنویس معروف عهد صفوی است که در نوشتن هفت قلم استاد بوده است . گرانبهاترین اثری که از اوست ، قران بزرگ کتاب خانه آستان قدس رضوی است علیرضا عباسی در نستعلیق و نسه و بویژه در ثلث استاد مسلم شناهته شده است.

عمادالکتاب:
میرزا محمد حسین عماد الکتاب سیفی قزوینی متولد 1245 خورشیدی آخرین خوشنویس نستعلیق قرن حاظر است که خط ثلث و نسخ و شکسته را خوش می نوشته و از نقاشی آب و رنگ سررشته داشته است. از آثار او یک دوره رسم الخط می باشد که به چاپ رسیده است.

مریم بانو :
در زمره چند تن از بانوان معروف خوشنویس ایران و سر آمد ایشان است . که از آغاز دوره فتحعلی شاه در خط نسخ سر آمد بود و در ردیف استادان جای گرفت.

میر علی تبریزی :
از مفاخر سده هفتم هجری و واضع و مخترع خط نستعلیق است . او توانست از دو خط نسخ و تعلیق یک خط زیبا پدید آورد که موسوم به نستعلیق گردید و همان است که اکنون خط زیبای پارسی بدان نوشته می شود. دیوان حافظ چاپ مرحوم قزوینی به خط زرین خط و شاهنامه میربهادر به خط عماد الکتاب به خط نستعلیق نگاشته شده است.

میرعماد :
میر محمد بن حسین سیفی قزوینی ملقب به عماد الملک و معروف به میر عماد از خوشنویسان استاد ایران است میر عماد را باید بزرگترین و زبردست ترین نستعلیق نویس تاریخ خطاطی ایران دانست .

یاقوت مسعصمی : جمال الدین یاقوت بن عبدالله مسعصمی نخستین کسی می باشد که خط ثلث و نسخ را به قدرت قلم او در کتاب آمده است . شاهکار او قرانی است که در سال 688 در بغداد نوشته و هم اکنون در کتابخانه پاریس نگهداری میشود.

دیگر خطاطان :
ابوالفضل ساوجی - بهاءالدین کاتب- حالی اصفهانی - حسن خان شاملو - خواجه اختیار - زینب شهده - سید احمد مشهدی - جواد شریفی - صاحب قلم - عبد الرشید دیلمی - محمد حسین شیرازی - محمود شهابی - ملک کلامی -
اشرف الکتابی -- مولانا یاری - میرزا احمد نیریزی - میر علی هروی - میر معز کاشانی - نوری لاهیجی
میرزا طاهر خوشنویس - حسن هریسی - آقا میرزا بیوک ادیب - بخت شکوهی و دوز دوزانی

ابن مقله


ابن مُقْله، ابوعلی محمد بن علی بن حسین (حسن) بن عبدالله شیرازی (شوال ۲۷۲- ۳۲۸ قمری/ مارس ۸۸۶ -۹۴۰ میلادی)، ادیب ، خوشنویس، مبتکر و مبدع خطوط مختلف و وزیر عباسیان. ابداع و تنظیم خطوط ششگانه و اصول دوازده‌گانه خوشنویسی را به او نسبت می‌دهند که تحول عظیمی در سیر نگارش حروف به سمت خوشنویسی هنرمندانه به شمار می‌رود و نقطه عطفی در خوشنویسی اسلامی است.

ابن مقله در عصر روز پنجشنبه ۲۱ شوال سال ۲۷۲ه‍.ق در شیراز متولد شد. این هنرمند توسط خلیفه عباسی المقتدر بالله به وزارت برگزیده شد. در سال ۳۱۸ ه‍.ق به‌دنبال سخن‌چینی و تهمت حسودان از مقام خود عزل شد. او از بغداد به زادگاهش فارس برگشت و تا سال ۳۲۰ ه‍.ق در آنجا ماند. پس از شورش مردم بغداد علیه المقتدرو پس از سقوط او القاهر بالله به خلافت رسید. در زمان القاهر، ابن‌مقله دوباره به وزارت رسید. چندی بعد باردگر با تهمت‌های اطرافیان خلیفه او را از وزارت عزل کرد.


پس از چندی باز مردم بغداد شوش کردند و القاهر را نیز از تخت به زیر آورده و در چشمانش میل کشیدند. بس از او پسرش با لقب الراضی بالله به خلافت رسید و ابن مقله باردگر به‌وسیله او به صدارت رسید ولی برای بار سوم از صدارت خلع و درنهایت پس از شکنجه و آزار درپی بدخواهی عده‌ای حسود، دست راست این هنرمند را از بدنش جدا کردند. ولی چون الراضی پشیمان شده بود، دستور داد به مداوای او بپردازند، اما مداوا سودی نبخشید. پس نوشتن با دست چپ را تمرین کرد و حتی قلم را به آرنج دست راست می‌بست و می‌نوشت‌. گفته شده که او در این کار هم موفق گردید.
ابن‌مقله در سال ۳۲۸ه‍.ق چشم از جهان فرو بست.




برگی از قرآن به خط نسخ با ترجمه فارسی به خط نستعلیق، اوایل سده ۱۸ میلادیبیشتر تاریخ‌دانان از ابن‌مقله به‌عنوان اولین مبتکر خوشنویسی اسلامی نام می‌برند و او را اولین کسی ذکر می‌کنند که کتابت را به یک هنر ارتقاء داد. در واقع ابن‌مقله با بررسی و نظام بخشیدن به خطوط مختلف رایج در زمان خود خطوط ششگانه را انتظام داد و به آنها هویت واقعی بخشید و برایشان قواعدی وضع کرد.
ابن‌مقله وزیر خط محقق را از خط کوفی و نسخ قدیمی بیرون کشید و آن را قاعده‌مند کرد. سپس خط ریحان را ایجاد کرد. بعد از آن خط ثلث را از خط ریحان اخذ کرده و قاعده‌مند ساخت. بعد از آن‌ها به شکل‌دادن و منزه کردن خط نسخ پرداخت. ابن‌مقله قرآنی به خط نسخ نوشت و خطوط محقق و ریحانی و کوفی را در سر سوره‌ها قرار داد و هنگامی که خواست کتابت قرآن با سایر خطوط فرق داشته باشد خط توقیع را ابداع کرد.
ابن مقله ۱۲ قاعده برای زیبایی خط تعیین کرد که به اصول دوازده‌گانه خوشنویسی معروفند و تاکنون، پس از گذشت بیش از ۱۰۰۰ سال، اعتبار خود را حفظ کرده‌اند. این قواعد عبارتند از: ترکیب، کرسی، نسبت، ضعف، قوت، سطح، دور، صعود مجاز، نزول مجاز، اصول، صفا و شأن.
پس از ابن‌مقله افرادی چون محمد بن سمسانی و محمد بن اسعد شیوه او را فرا گرفتند و یک سده بعد، ابوالحسن علی بن هلال معروف به ابن بواب، این شیوه را از آن دو آموخت و تکمیل کرد و تمامی خطوطی که ابن‌مقله پدید آورده بود را کمال بخشید.


ویکی پدیا

ابوالحسن علاالدین علی بن هلال مشهور به ابن بواب (درگذشت 1022 یا 1031 م در بغداد) ملقب به «قبله الکتاب» از معروفترین خوشنویسان در اوائل سده پنجم هجری/یازدهم میلادی در دوره خلفای عباسی و آل بویه است. او در خطوط مختلف به جا مانده از ابن مقله تصرفاتی کرد و قواعدی تازه در خوشنویسی به‌وجود آورد.
ابن بواب به‌عنوان استاد زمان خود شناخته شد و شیوه‌ای که او در خوشنویسی پدید آورد تا حدود دویست سال تا هنگام حمله مغول بدون رقیب بود و قوانینی که برای خوشنویسی وضع کرد که به خط منسوب شهرت دارد او قواعد نوینی در خوشنویسی به وجود آورد و برای نخستین بار میزان سنجش حروف را تحت قاعده «نقطه» درآورد. این قواعد هنوز هم پس از گذشت نزدیک به هزار سال در اغلب خطوط اسلامی و توسط همه خوشنویسان رعایت می‌شودخط نسخ که توسط او شکل نهایی و متکامل یافت رفته رفته به خط رایج تمامی سرزمین‌های اسلامی تبدیل شد و امروزه اغلب حروف چاپی مدرن عربی و فارسی با استفاده از این خط طراحی شده‌اند.



زندگی

درباره زندگی علی ابن هلال اطلاعات بسیار اندکی در دست است. تاریخ و محل تولد او دقیقاً مشخص نیست آنچه از منابع گوناگون پیداست در اواخر سده چهارم هجری/ دهم میلادی اتفاق افتاده و او بیشتر عمر خود را در بغداد گذرانده و مدتی نیز در شیراز بوده‌ است. برخی او را قطعاً ایرانی و شیعه دانسته‌اند و برخی منابع معتبر او را و متولد عراق می‌دانند. ابن‏بواب خوشنویسی را نزد محمد بن‏ اسد آموخت و سپس نزد محمد بن‏ علی شیرازی سمسمائی یا سِمسِانی تکمیل کرد که هر دو از شاگردان «ابن‏مقله» بوده‌اند. او را همچنین شاگرد شخصی به‌نام ابراهیم سبکری سیستانی می‌دانند. شاگردان معروف او عبارتند از: محمدبن عبدالملک و سید قاسم که آنها دارای شاگردانی مانند احمد بن فضل‏الله ترکستانی و عبدالمؤمن بن‏صفی‏الدین اصفهانی بودند که سرانجامِ آنان به استاد بزرگی چون یاقوت مستعصمی این هنر را منتقل کردند که سلسله دیگر خوشنویسان ایران و عرب و ترکیه به او برمی‌گردد به این ترتیب در شجره اجازات خوشنویسی یاقوت، عموم خوشنویسان از شاگردان ابن بواب بوده‏اند و ابن بواب سنتی را که به وسیله ابن مقله پایه‌ریزی شده بود قوام بخشید و از طریق یاقوت مستعصمی به خوشنویسان دیگر انتقال داد؛ هرچند هرگز این دو را به‌طور مستقیم ندیده بود.
ابداع خط ریحان و محَقَّق را به او منسوب می‌کنند. او در خطوطی که پیشتر توسط ابن مقله به‌وجود آمده بود به‌ویژه توقیع اصلاحاتی انجام داد و بسیاری از آثار او را برای شاگردانش جمع‌آوری و حفاظت کرد. خط نسخ به‌دست او چنان منزه شد که خطی که ناسخ همه خطوط برای کتابت قرآن گردید. این خط که در زمان ابن‏مقله و توسط وی قاعده‌مند شده بود و ابن‏مقله آن را خط «بدیع» می‌نامید از این پس مقبولیت یافت. پدرش دربان القادر بالله خلیفه عباسی (فرمانروایی ۹۹۱-۱۰۳۱ م) و خود از نزدیکان القادر و یا به قولی از ملازمان بهاالدین دیلمی بود. گفته‌می‌شود پدرش نگهبان درب «بیت‏القضاء» و یا پرده‏دار دربار آل بویه بوده او به مناسبت شغل پدر به ابن بواب شهرت یافت.
شروع زندگی هنری وی با نقاشی در خانه‏ها آغاز شد، سپس به هنر کتاب‌آرایی پرداخت و در کنار تذهیب٬ خوشنویسی را نیز آغاز کرد. در همان زمان او تحصیلات ادبی را ادامه داد به طوری که مدتها واعظ دربار محمد منصور در بغداد بود. وی در زبان عربی ادیبی توانا بود و اشعاری از او باقی است.
آوازه او به جایی رسید که بهاءالدوله فرزند عضدالدوله دیلمی در روزگار آل بویه وی را کتابدار و امین کتابخانه خویش در شیراز کرد. کتابخانه دیلمی در شیراز در قرن چهارم هجری شهرت بسیاری داشت و می‏گویند که تنها فهرست این کتابخانه چندین جلد بوده‌ است. در برخی منابع تاریخی از ابن بواب نقل شده:

در شیراز عهده‏دار کتابخانه بهاءالدوله بودم، روزی میان کتابها نسخه‏ای دیدم که جلدی سیاه داشت، آن را باز کردم، قرآنی بود به خط ابن‏مقله، اما جزء سی‏ام آن کامل نبود. این قرآن را به بهاءالدوله نشان دادم و از او خواستم تا اجازه دهد تا بررسی‏ام را به همان شیوه ابن‏مقله بنویسم و اگر وی نتوانست تشخیص دهد جایزه‏ای به من عطا نماید. به کتابخانه رفتم و کاغذی کهنه را انتخاب [کردم] و مشغول کتابت گردیدم. بعد از چندی که قرآن آماده شده بود و یک سال از این رویداد گذشته بود، در دربار، بهاءالدوله سراغ قرآن را گرفت. به او نشان دادم، او نتوانست فرقی بین خط من و ابن‏مقله قایل شود و جایزه‏ای که از او خواستم تعدادی برگه‏های کاغذ کهنه بود که در کتابخانه وی وجود داشت.

اطلاعاتی که از وی در دست است نشان می‏دهد که وی به لباس و آرایش موهای خود بی‏توجه و ریش بلندی داشته است. گفته می‌شود روزی «نصر بن‏ مسعود» از کاتبان دیوان حکومتی٬ ابن بواب را اتفاقی دید و بی‌درنگ دست او را بوسید و گفت دست تو را برای آن می‌بوسم که در بغداد مانند و مثل نداری، و دیگر اینکه در حسن خط نادرهٔ دورانی و دیگر در عمرم کسی غیر از تو ندیدم که فاصله عمامه تا لحیه (ریش) او دو ذرع و نیم باشد!
ابن بواب با همه شهرت و تلاش و محبوبیتی که در میان مردم داشت از جهت معیشتی و گذران زندگی به‌شدت در مضیقه بوده‌ است.یاقوت حموی مولف کتاب «معجم‏البلدان» گفته است که نامه‏ای از وی دیدم که به یکی از اعیان شهر نوشته بود که چرا به وعده خود وفا نکرده و «دو دینار» به او نداده بود؟ یاقوت حموی ادامه می‌دهد که برای گرفتن دو دینار هفتاد سطر عبارت ادبی نگاشته بود که پس از مرگش این نامه به ۱۷ دینار فروخته شد و قیمت آن پس از اندکی به ۲۵ دینار رسید. در کتب تاریخی مطالبی است که نشان می‏دهد چگونه خط ابن بواب پس از مرگش بسیار گرانبها و پرقیمت شده و خرید و فروش می‏شده‌ است.




درگذشت


با همه شهرتش درگذشت او به دقت ثبت نشده. گاهی درگذشت او را در سال 423 ه‍. ق/1031 م ذکر کرده‌اند و منابعی مانند ابن خلکان و برخی کتب دیگر آورده‏اند که وی در روز پنجشنبه در ماه جمادی‏الاول سال 413 ه‍. ق/1022 م در بغداد از دنیا رفت و در کنار آرامگاه احمد ابن حنبل به خاک سپرده شد.

آثار

ابن بواب به‌نگارش نسخه‌های متعددی از قرآن پرداخت و گفته می‌شود ۶۴ قرآن در طول همر خود نگارش کرد که تعداد زیادی از آنها باقی نمانده‌است. از آثار شناخته شده او می‌توان به‌این موارد اشاره کرد:
۱- در ترکیه موزه توپقاپی، شعر سالمه‏بن جندل با امضا به تاریخ رمضان سال ۴۱۳ ه‍. ق و هم در آنجا دو صفحه به قلم طومار به خط وی موجود است.
۲- در ترکیه در گنجینه اوقاف موزه آثار ترکیه کتاب «بزوغ‏الهلال» مورخ به سال ۴۰۸ ه‍. ق
۳- در ترکیه گنجینه ایاصوفیه، جنگی در «آداب و حکم» با خط ثلث.
۴- قرآن در کتابخانه آیت الله نجفی مرعشی
۵- قرآن به صورت کامل و جامع از ابتدا تا انتها به خط وی که بسیار سالم باقی مانده و در سال ۳۹۱ ه‍. ق نوشته شده است. این قرآن در مجموعه موزه چستربیتی ( CHESTER BEATTY ) دوبلین نگهداری می‏شود. این قرآن در سال ۱۹۸۳ در تعداد ۲۰۰ نسخه چاپ و در معرض فروش قرار گرفت.
۶- یکی از زیباترین آثار او نسخه‌ای است به خط ریحان که در مسجد لاللی استانبول نگهداری می‌شود و هدیه سلطان عثمانی ،سلطان سلیم اول (1470 - 1512 م) است.