آکوستیک ، فوم شانه تخم مرغی، صداگیر ماینر ، یونولیت
دستگاه جوجه کشی حرفه ای
فروش آنلاین لباس کودک
خرید فالوور ایرانی
خرید فالوور اینستاگرام
خرید ممبر تلگرام
[ + افزودن آگهی متنی جدید ]
به نام آنكه ما را جسم و جان داد
به وصف روي نيكويش زبان داد
هزاران پرده از رخ بر گشوده
به هر جا جلوه اي ديگر نموده
تب از خورشيد و تاب از ماه برده
شكيب از مردم آگاه برده
ملك مفتون حسن بي مثالش
فلك سر گشته در راه وصالش
جلالش بر كليمي ناز كرده
نواي لن تراني ساز كرده
جمالش رحمت رحماني اوست
دليل حضرت سبحاني اوست
هو خالص ترين نام دنياست
هر اسمي كه بر زبان براني لب بجنباني
اما هو كلمه اي است كه زبان و لب را كه وكيل و دربان دل اند با او كار نيست
از سر زبان بر نيايد , از ميان جان و قعر دل و صميم سينه بر آيد
هو بايد كه از قعر دل مترقي گردد به نفس پاك
از نفس پاك,از دل پاك, از سر پاك ,از ضمير پاك
از باطن پاك كرده قصد درگاه پاك كند
گذران و روان و بران ,چون برق خاطف و ريح عاصف
نه چيزي به او در آميخته, نه او به چيزي در آويخته!
تصوف چیست ؟
ابوسعيد ابوالخير گفت: تصوف دو چيز است، يک سو نگريستن و يکسان زيستن.
و گفت اين تصوف عزتيست در دل، و توانگريست در درويشي، و خداونديست در بندگي، سيري است در گرسنگي، و پوشيدگي است در برهنگي، و آزاديست در بندگي، و زندگاني است در مرگ، و شيريني است در تلخي.
و در ميان مشايخ اين طايفه، اصلي بزرگ است که اين طايفه همگي يکي باشند و يکي همه - ميان جمله صوفيان عالم هيچ مضادت و مباينت و خود دوي در نباشد، هر که صوفي است، که صوفي نماي بي معني در اين داخل نباشد. و اگر چه در صور الفاظ مشايخ از راه عبارت تفاوتي نمايد، معاني همه يکي باشد. چون از راه معني در نگري، چون همه يکي اند، همه دست ها يکي بود و همه نظرها يکي بود. «اسرار التوحيد في مقامات الشيخ ابوسعيد»
هفت وادي (مرحله) عرفان ايراني
طلب، عشق، معرفت، استغناء، توحيد، حيرت، فنا.
گـفـت مــا را هـفـت وادي در ره اسـت چون گـذشـتـي هـفت وادي، درگه است
وا نـيـامـد در جـهـان زيــن راه کــــس نـيـسـت از فـرسـنـگ آن آگــــاه کــــس
چون نـيـامــد بــاز کــس زيــن راه دور چـون دهـنـدت آگـــهـــي اي نــــاصــبــور
چـون شدنـد آنـجـايـگـه گـم سـر بسر کــي خــبــر بــازت دهــد از بــي خــــبــر
هـسـت وادي طــلــب آغــــاز کــــــار وادي عـشق اسـت از آن پـس، بي کنار
پـس سـيـم واديـسـت آن مـعــرفـت پـس چـهـارم وادي اسـتـغـنـي صــفــت
هـسـت پـنـجـم وادي تـوحـيـد پــاک پـس شـشـم وادي حـيــرت صـعـب نـاک
هـفـتـمـيـن، وادي فـقـرست و فـنـا بــعــد از ايــن روي روش نــــبـــود تـــــرا
در کشش افـتـي، روش گـم گرددت گـــر بــود يــک قــطــره قــلــزم گــــرددت
« شيخ فريدالدين محمد عطار نيشابوري»
وجد سماع
سماع به فتح سين به معني شنوايي و هر اواز كه شنيدن آن خوشايند است مي‌باشد، سماع در اصطلاح صوفيه حالت جذبه واشراق وازخويشتن رفتن وفنا به امر غير ارادي است كه اختيار عارف تأثيري در ظهور آن ندارد. ولي بزرگان صوفيه ازهمان دوره‌هاي قديم به‌اين نكته پي بردندكه گذشته ازاستعداد صوفي وعلل ومقدماتي كه اورابراي منجذب شدن قابل مي‌سازد وسايل عملي ديگري كه به اختيارواراده سالك است نيز براي ظهورحال فنامؤثر است. بلكه براي پيدايش «حال» و «وجد» عامل بسيار نيرومندي شمرده مي‌شود. از جمله موسيقي وآوازخواندن ورقص است كه همه آنها تحت عنوان «سماع»در مي‌آيد. صوفيه مي‌گويند سماع حالتي درقلب ودل ايجاد مي‌كند كه «وجد» ناميده مي‌شود و اين وجد حركات بدني چندي بوجود مي‌آورد كه اگراين حركات غيرموزون باشد «اضطراب»واگرحركات موزون باشد كف‌زدن و رقص است.
رقص درنزد مولويه اهميت خاص داشته، خود مولانا حتي دركوچه وبازارهم بسا كه با اصحاب به رقص در مي‌آمد. چنانكه يك باردربازارزركولان اين حالت بروي دست داد و گويند حتي جنازه صلاح‌الدين زركوب را نيز به اشارت مولانا با رقص و رف به قبرستان بردند.
افلاكي درمناقب‌العارفين دراينباره چنين مي‌نويسد: در آن غلبات شور و سماع كه مشهور عالميان شده بود از حوالي زركوبان مي‌گذشت مگرآوازضرب تق‌تق ايشان به گوش مباركشان‌رسيد.ازخوشي آن ضرب شوري عجيب در مولانا ظاهر شد وبه چرخ درآمد، شيخ نعره‌زنان ازدكان بيرون آمد وسردر قدم مولانا نهاده وبيخود شد…….. وبه شاگردان دكان اشارت كردكه اصلاايست نكنند ودست از ضرب باز ندارند تا مولانا از سماع فارغ شود. همچنان از وقت نماز ظهر تا نماز عصر مولانا در سماع بود، از ناگاه گويندگان رسيدند و اين غزل آغاز كردند:
يكي گنجي پديد آمد در آن دكان زركوبي زهي صورت زهي معني زهي خوبي زهي خوبي
بر ديوار سماع‌خانه مولانا اين دو بيت شعر آمده است:
در وقت سماع معده را خالي دار زيراچو تهي است مي‌كند ناله زار
چون پركردي شكم زلوث بسيار خالي ماني ز دلبر و دست و كنار
بر ديوار ديگر آن رواق چنين آمده:
سماع آرام جان زندگان است كسي داند كه اورا جان جان است
خصوصاحلقه‌اي كاندرسماعند همي گردند و كعبه در ميان است
شروع و حالات سماع
مجلس سماع با خواندن آياتي از كلام‌الله مجيد آغاز شد. سپس ني‌زني ماهربه زدن ني مشغول گشت. پس از اركستر مخصوص در محل خود شروع به نواختن كرد. ناگهان چهل تن ازدراويش مولويه به مجلس وجد وسماع در آمدند. مرشد و نايب او و صوفيان به نظم و ترتيب خاصي به صف بازوصف جمع پرداختند. صوفيان جزمرشدكه عمامه‌اي بر سر و نايب او كه به دور كلاه نمدين دستاري سپيد پيچيده بود، همه كلاه‌هاي نمدين بلندي بر سر و قبا و دامني سفيد بر تن داشتند. كمر همه ايشان با شالي بسته شده بود. سپس همه صوفيان جزمرشدونايب او در يك صف قرار گرفتند و مرشد و نايب او در جانبي ايستادند. در آغاز نايب مرشد دست مرشد را بوسيده و مرشد هم صورت او را بوسيد، و نايب در كنار مرشد جاي گرفت. پس از آن يكايك صوفيان دست مرشد و نايب اورا بوسيده در كنار آندو مي‌ايستادند و آندو نيز صورت آنان را مي‌بوسيدند. بدين ترتيب هر يك دست مرشد و نايب او و صوفيان را در كنار او ايستاده بودند بوسيده ودرصف جاي مي‌گرفتندتا همه ايشان اين سنت را به جاي آورده دريك صف قرار گرفتند. پس از آن آهنگ سماع نواخته شد و مرشد اجازه وجد و سماع داد و صوفيان دست‌افشان و چرخ‌زنان بناي رقص و سماع را گذاردند و دور خود مي‌چرخيدند و ئامنهاي بلند به سرعت با ايشان مي‌چرخيد و دايره‌اي را تشكيل مي‌داد. تنها از اين جمع مرشد و نايب او بودند كه نمي‌رقصيدند و ناظر رقص دسته‌جمعي ياران خود بودند.
معماری و سماع‌خانه :
سماع‌خانه ياتالاررقص‌درويشان‌درطرف شمال قبةالخضراء ( تصویر این قسمت در بخش تصاویر موجود است ) واقع شده است،اين رواق‌دركنار‌مسجد كوچكي‌است‌كه‌درقرن شانزدهم‌درزمان سلطان سليمان قانوني‌شده است.ديوارهاي مركزي سماع‌خانه با‌تخته پوشانيده
شده،درطرف شمال ومشرق آن شاه‌نشينهايي براي مردان وزنان تماشاگرو موزيك‌نوازان ساخته‌اند.نقش‌ونگار كتيبه‌ها ونقوش سقف توسط‌محبوب افندي كه از خوشنويسان قونيه بوده در 1888 به عمل آمده است،واو همان كسي است كه مرقع يا حضرت مولانا را كه بر سر در مدخل قرار دارد نوشته .در اين رواق هجده بيت از اولين ابيات مثنوي بر زواياي آن نوشته شده،و بر ديوار سماع‌خانه كلاه وكرته(پيراهن)وقالي وقاليچه نصب شده است.دريكي از شاه‌نشينها فرشي كه نقش مرغ دارد در حدود 5×5ر2 متر از قرن پانزدهم ميلادي باقي است و معروف به قالي «اوشاق قوشلو» مي‌ابشد كه در شاه‌نشين پائين كه در اطراف آن است نقشي كثيرالاضلاع ديده مي‌شودكه در وسط آن دايره‌ايست كه برزمينه آبي خط سفيددردورتادور آن دايره در پشت سر هم نوشته شده است :«يا عالمأ بحالي….». دور تا دور بالاي همين‌رواق‌نام‌ائمه اثني‌غشر بدين‌صورت‌آمده‌است:«يا حضرت امام علي(ع)، ياحضرت امام حسن(ع)،ياحضرت امام حسين(ع)، يا حضرت امام زين‌العابدين(ع)، يا حضرت امام محمدباقر (ع)، يا حضرت امام جعفرصادق(ع)، يا حضرت امام موسي‌الكاظم(ع)، ياحضرت امام رضا(ع)، ياحضرت امام محمدالتقي(ع)، يا حضرت امام غلي‌النقي(ع)، يا حضرت امام حسن العسكري(ع)، يا حضرت امام‌صاحب‌الامر (عج)»،ودروسط آنهاجابجاچنين نوشته شده‌است:«ياحضرت جلال‌الدين رومي، يا حضرت شمس تبريزي، ياحضرت سلطان ولد،يا حضرت شيخ‌حسام‌الدين ». در مدخل سماع‌خانه طرفهايي از شيشه مربوط به قرن چهاردهم و قنديلهاوشمعدانهايي ازدوره مملوكان و قرن پانزدهم و هفدهم كه دوره عثمانيها است به نظر مي‌رسد. يكي از آنها چراغي روغني وديگراسباب اشپزخانه واشياء منبت‌كاري وساخته شده ازچوب مربوط به عصر سلجوقي است. يكي از آنها رحل قرآني است كه توسط جمال‌الدين مبارك به بارگاه مولانا هديه شده و به سبك رومي تزئين يافته است.
منشاءِ تصوف از كجاست؟
بدون مقدمه و به سادگی می‌توان گفت كه: تصوف و عرفان در همه‌ی ادیان و مذاهب و حتی مكاتب فلسفی كم و بیش وجود دارد. و پس از این همه تحقیقات كه درباره‌ی پیداشدن صوفی‌گری و درویشی و عرفان انجام شده، هنوز هیچ‌كس نتوانسته بگوید كه منشأ اصلی تصوف اسلامی و ایرانی چیست و یا كجاست؟ این امر، به چند دلیل به وجود آمده است كه در ادامه به آن می‌پردازیم.
● عرفان ادیان
در هر یك از مذاهب و ادیان نشانه‌هایی از زهد و پرهیزگاری و بی‌اعتنایی به امور مادی و انصراف و بی‌توجهی به دنیا آمده است، و شاید بتوان گفت كه: یكی از خصوصیات عمومی ادیان و مذاهب همین توجه به امور معنوی و تحقیر دنیا و مظاهر مادی است؛ نهایت آنكه در برخی ادیان مانند دین موسوی نشانه‌های این مطلب اندك است، ولی در بعضی آیینها مانند مسیحیت و آیین بودایی و تائوگرایی و دیگران این مطلب قوی‌تر است. در تورات و انجیل و كلمات مأثور از بودا (۱) و لائوتسه (۲) و مانی و مزدك مطالب زیادی توان یافت كه مؤید این نكته است. البته زهد و پارسایی تنها نشانه‌ی صوفی‌گری نیست و امور بسیاری در این باره به جز زهد دخالت دارد، اما پیداشدن آن یعنی زهد بی‌شك یكی از بزرگ‌ترین انگیزه‌های توجه به عرفان و تصوف و مایه‌ی دل‌كندن از زندگانی پرشور و شر دنیا و دل‌بستن به خدا و امور معنوی شد.
قراین و شواهد بسیار هست كه معلوم می‌كند، در میان یهود از خیلی پیش آشنایی با عرفان وجود داشته است، و این میراث قدیم، اساس فكر فرقه‌هایی شد كه بعدها عرفان قوم یهود را پختگی و كمال بخشیدند؛ و از آن جمله فلسطینیان یا فرقه‌ی ربانیم (۳) است كه تعالیم آنها در تلمود (۴) جلوه‌گر است و نیز فرقه‌ی یهود اسكندریه كه عرفان یهود را با روش حكیمان یونان در آمیختند. و از همه بالاتر حكمت اسكندرانی افلوطین (۵) كه مظهر كاملی از عرفان، و تركیبی از حكمت افلاطون و علم كلام یهود و دیگر عوامل است. حكمت گنوسی (۶) نیز نوعی عرفان به شمار می‌رود. و آن نیز در حقیقت عرفان شرقی پیش از روزگار عیسی است كه در اوایل تاریخ میلادی با آیین مسیحی در آمیخت و رنگ مسیحیت به خود گرفت، كه منشأ و مأخذ آن نیز - مانند مأخذ و منشأ صوفی‌گری اسلامی و ایرانی مورد اختلاف پژوهشگران است - و برخی از اهل تحقیق آن را از عقاید یهود پیش از روزگار عیسی، و برخی برگرفته از افكار معنوی مصریان یا ایرانیان قدیم می‌دانند. (۷)
عرفان ترسایی نیز دنباله عرفان یهود است. و گفته‌اند: ریشه و اساس این تعلیم عرفانی را در زندگانی خود مسیح و حواریان او، در روح‌القدس، در انجیل یوحنا، و در اعمال رسولان می‌توان یافت. گذشته از این غسل تعمید و عشاء ربانی و قیام مردگان نیز خود از عناصر عرفانی خالی نیست. (۸)
درباره‌ی مذهب مانی (۲۱۵-۲۷۶م) نیز چند كلمه باید سخن گفت. مذهب مانی آمیزه‌ای از آیینهای زرتشتی - مسیحی - بودایی و فلسفه‌ی یونانی و اساطیر قدیم است. به عقیده‌ی مانی جهان از دو عنصر روشنایی و تاریكی پیدا شده، و پایه‌ی آن بر نیكی و بدی است؛ ولی اصل چنان است كه سرانجام روشنایی از تاریكی جدا خواهد شد و بر آن پیروز خواهد گشت. وظیفه‌ی یك مانوی این است كه این دو عنصر یعنی نور و ظلمت را از هم جدا سازد و آمیزش آنها را به هم زند. اما این كار از یك راه ممكن است و آن اینكه: وجود خویش از بدی و فسادی كه منسوب به تاریكی است، پاك كند. و از لذات این جهانی چون زن خواستن و گوشت خوردن و شراب خوردن و مال گردآوردن و نفس پرستیدن خودداری كند چنان كه ملاحظه می‌كنید: كم و بیش شباهتی در اصول این دین با صوفی‌گری وجود دارد، و چون صوفیان اهل گزینش و التفاط بوده‌اند، بعید نمی‌نماید كه برخی از اصول دیانت مذكور را گرفته باشند. (۹) ولی باید جانب احتیاط را فرو نگذاشت و گفت كه: شباهت میان برخی از آیینها و كیشها دلیل تأثیر متقابل یا اخذ یكی از دیگری نیست.
«اسنی»های یهود Essenciens و پارسایان مسیحی كه آنان را «گوشه‌گیران» (۱۰) نامیده‌اند، و نیز جوكیان هند پیش از این‌دو، اصولی مشابه به هم دارند و راه وصول به عرفان را همین خشن‌پوشی و ریاضت دانسته و قناعت و خرسندی را نردبان معرفت خدا شناخته‌اند. در اسلام نیز كم و بیش همین حال بوده است. آیات گوناگون در قرآن توان یافت كه زهد و پارسایی و بی‌اعتنایی به امور دنیاوی را مایه خشنودی خدا از بند و سبب وصول بنده به مراتب و مقامات برتر و نزدیكی به پروردگار شمرده است. «بگو: برخورداری دنیا اندك است. آنچه نزد خداست پایدار است» یا «.. زندگانی دنیا جز بازیچه‌ی كودكان و بازی نوجوانان چیزی نیست؛ و اگر ایمان آورید و پرهیزگاری كنید پاداش شما را بدهد... الخ» (۱۱) و بسیاری از آیات دیگر.
و آنگهی آیاتی كه درباره‌ی عذاب و شكنجه‌ی رستاخیز و روز واپسین در همه كتابهای آسمانی و در قرآن جابه‌جا آمده، و بسیاری از حدیثها و انبوهی از اخبار درست نیز آنها را تأیید می‌كند، مردمان خداشناس و معتقد را از عشقها و لذتها و برخورداریهای این جهانی دور می‌ساخت، و پیوسته می‌خواستند در نهایت امساك و بی‌اعتنایی به خوراك و پوشاك و گستراك به سر برند تا مگر از خشم و عقاب و قهر و عذاب خدا برهند. «خلفای راشدین» در آغاز اسلام خود در نهایت سادگی به سر می‌بردند. (۱۲) سادگی زندگانی ابوبكر و علی و عمر و تا حدودی عثمان نشانه‌هایی از این دل كندن از دنیا و دل‌بستن به آخرت است. خود پیامبر، به ویژه در روزگاری كه در مكه مردم را به اسلام دعوت می‌كرد روش زاهدان و پارسایان داشت و در برخی اوقات از ترس خدا به خود می‌پیچید و مردم را نیز بدین راه می‌خواند. در اثر همین تعالیم و نمونه‌ی رفتار بود كه اشخاصی مانند «عبدالله بن عمرو بن عاص» می‌خواست كه همه‌ی روزهای سال را روزه دارد، (۱۳) و عثمان مظعون می‌خواست كه خود را عقیم كند (۱۴) و زن و فرزندان را ترك گوید و به سیر و سفر بپردازد. البته پیامبر برخی اوقات این گروه را از انجام این قبیل كارها باز می‌داشت و چنان كه معروف است و می‌دانید، همیشه می‌گفته است كه: «در اسلام گوشه‌گیری و سختی برخود نهادن نیست. (۱۵) مثلاً عرفان هندی كه اصولاً از آن به « یوگا Yoga » تعبیر می‌كنند مانند ادیان هندی بر این پایه استوار است كه انسان چگونه وجود جزئی و محدود خود را در وجود كل فانی سازد؟ در عرفان اسلامی هم دین اسلام و ادیان اقوام مغلوب حتماً تأثیر گذاشته و از این‌رو باید گفت: اگر چه عرفان اسلامی و ایرانی شباهتهایی یا ادیان و افكار فلسفی و دینی اقوام دیگر دارد و یا اصولی از آنها برگرفته، ولی ساخته و پرداخته‌ی اذهانی است كه نخست مسلمان بوده‌اند ولی از تنگ نظری و سخت‌گیری و بی‌گذشتی و تعصب گریزان بودند، و بنابراین اصولی را كه از دیگران فراگرفته و گزیده و پسندیده بودند، در لباس آیه‌ها و حدیثها و خبرهای دینی پیچیدند و از سخنان پیامبر و امامان و تابعان و یاران آنها نیز چاشنی زدند تا رنگ اسلامی گرفت و در محیط اسلامیان مورد قبول یافت.
اینها، اندكی از تاریخ سیر تصوف بوده اما اینجا باید پرسید: تصوف چگونه در اسلام پیدا شد و چرا پیدا شد؟ گفتیم كه از آغاز اسلام عده‌ای به علت فقر و نیازمندی به درویشی زیستند- و یا به خودی خود درویش بودند. (۱۶)
همچنین گفته‌اند كه: «اویس قرنی» پیش قصه‌گویان زاهد حاضر می‌شد و از سخنان آنها به گریه می‌افتاده، و آن‌گاه كه یاد دوزخ می‌كردند، اویس فریاد بر می‌آورد و گریه كنان به راه می‌افتاد و مردم در پی وی افتادند و می‌گفتند: دیوانه، دیوانه! (غزالی: احیاء علوم الدین، ج ۴، ص ۴-۱۸۲، چاپ طبانه، مصر).
زیرا «هیچ رنجی بالاتر از آن نیست كه انسان بخواهد در میان گروهی دروغكو و سیاهكار همیشه راست بگوید و راست باشد.» (۱۷) در همه‌ی ادوار تاریخ چه در ایران و چه در خارج ایران وقتی فساد و تباهی بزرگان و كارگردانان از حد گذشه، و مردمان صاحب‌نظر درستكار از راهنمایی و ارشاد مستقیم مردم سودی نبرده‌اند و امیدی نداشته‌اند و دیده‌اند كه نمی‌توانند با كارهای زشت و نامردمی دنیامداران وزرشناسان بسازند ناچار كنار كشیده‌اند و هر یك از گوشه‌ای فرا رفته‌اند.
از این‌رو به قول یكی از دانشمندان «منع زراعت تریاك اگر باعث راندن اهل درد به جانب بنگ و افیون می‌شود از میان برد و فساد را به صلاح بدل كرد. كسی كه همان می‌كند، عقب ماندگی، نتیجه‌ی افكار درویشانه است اشتباه می‌كند، افكار درویشانه بر اثر سختی زندگی و بیچارگی و اضطرار قوت می‌گیرد. (۱۸)
مانند اینكه یكی از ارادت‌كیشان ائمه، از امام صادق دعوت به قبول امامت كرد، و او گفت: «نه روزگار، روزگار من است و نه تو از یاران منی»؛ (۱۹)
در این ضمن، كتابهای زهد و پند و اندرز و حكمت و فلسفه هم از پهلوی و هندی و سریانی به عربی ترجمه شد، و افكار فلسفی سقراط و افلاطون و ارسطو به نوعی كه در اسكندریه‌ی مصر نشو و نما (۲۰) یافته، و تغییر حالت داده و جنبه‌ی عرفانی پیدا كرده بود. در میان مسلمانان رایج شد. در اثر شیوع همین افكار و دگرگونی روزگار و غلبه‌ی ظالمان و فتنه‌ی جاهلان، گروهی از مردم بنا را بر ریاضت و ورزش نفس گذاشته و كسانی مانند حسن بصری (وفات ۱۱۰ ه) و رابعه‌ی عدویه (وفات ۱۸۵-۱۳۵ه) و ابوهاشم صوفی (وفات ۱۷۹) و سفیان ثوری ، و ابراهیم ادهم بلخی (وفات ۱۶۱ه) و مالك دینار و دیگران پیدا شدند كه توبه و ورع و زهد و فقر و صبر و توكل و رضا و جهاد نفس را بر همه كاری مقدم شمردند، كم‌كم صوفی‌گری كه پایه‌های آن را مردان مذكور در بالا بنا نهاده بودند، و در واقع باید «تصوف زاهدانه»اش نامید، تحول یافت و با ظهور بایزید بسطامی (وفات ۲۸۳ه) و حسین منصور حلاج (وفات ۳۰۹ ه) و سهل شوشتری (تستری) (وفات ۲۸۳ ه) و در قرن بعدی با ظهور ابوسعید ابی الخیر و دیگران صورتی دیگر یافت و به «تصوف عاشقانه» بدل شد. مایه‌ی پرخاش و جوش خروش دینداران و مسلمانان عادی شد، و مایه‌ی تكفیر عارفان و صوفیان فراهم گشت. حلاج گفت: «أنا الحق»، گفتند: لااقل بگو: «أناعلی الحق» من برحقم، باز گفت: أنا الحق یعنی: خود من حقم، زبانش را در نیافتند، و به دراش كردند. (۲۱)
بیشتر صوفیان گروه دوم اگر هم خود به حج رفته بودند، اعتقاد استواری بر این نكته داشتند كه كعبه و زیارت آن. سالك و راهرو را از صاحب كعبه دور می‌سازد و مشغول می‌گرداند:
حاجی. عبث بطوف حرم سعی می‌كنی باید شدن بصاحب این خانه آشنا!
به نظر آنها رسیدگی به احوال درونی خود و نواختن نیازمندان و دردمندان از هر كعبه پرمزدتر و پسندیده‌تر است: دل بدست آور كه حج اكبر است از هزاران كعبه یك دل بهتر است!
در احوال «با یزید» آورده‌اند كه گفت: «... مردی پیشم آمد، و پرسید: كجا می‌روی؟ گفتم: به حج. گفت: چه داری؟ گفتم، دویست درم، گفت: به من ده و هفت بار كَرد من بگرد كه حج تو این است. چنان كردم و بازگشتم! (۲۲) به نظر همه‌ی صوفیان این حج، حج معنوی و كامل و خداپسندانه‌تر از این است كه مردم روزها بخسبند، و شبها نماز بگزارند ولی در پوستین مردم بیفتند و ناروا و ناسزا گویند.
در احوال ابوسعید، آورده‌اند كه وی در نیشابور برخی روزها هزار ركعت نماز می‌گزارده، و یك روز یا دو روز اصلاً نماز نمی‌خوانده است. برخی اوقات لباس حریر و بعضی اوقات پشمینه پوشیده است.» (۲۳)و(۲۴
افكار صوفیانه به چه درد ما می‌خورد؟
پس از پیداشدن فلسفه‌ی اصالت عمل (۱) كه ویلیام جیمز (۲) بیان كننده و پایه‌گذار آن بود، تقریباً در بیشتر اذهان این اندیشه رسوخ یافت كه در هر تحقیق و بررسی، خواه علمی و دینی یا فلسفی و عقیدتی، گذشته از جنبه‌ی حقیقت‌جویی، و بیشتر از آن، باید به جنبه‌ی فایده‌ی عملی آن نیز توجه شود؛ زیرا بحث در مسائلی كه به هیچ وجه در زندگانی مردم تأثیری ندارد، كاری غلط است و با آن راه به جایی نمی‌توان برد. من اینجا به صحت و سقم این فلسفه كاری ندارم. ولی البته انكار نمی‌توان كرد كه نكات مثبت فراوان دارد و از همان ابتدا اذهان و افكار هوشمندان را جلب كرده است.
ما نیز كه این همه از تصوف دم می‌زنیم و آن را یكی از نشانه‌های نبوغ و عظمت فكر ایرانیان به شمار می‌آوریم، باید نشان دهیم كه صوفی‌گری چه جنبه‌های سودمند و مثبت و عملی دارد، و در زندگانی مادی و معنوی مردم چه اثرهایی دارد؟ نكات سودمند و برجسته‌ی تصوف از این قرار است:
۱) تعدیل مذاهب و جلوگیری از تعصب - شاید بزرگ‌ترین خدمت صوفیان به عالم اسلام و همه‌ی مردمی كه در حوزه‌ی اسلام می‌زیند، این باشد كه به نحوی از انحا از سخت‌گیری ارباب دیانت نسبت به مردم اقلیت و پیروان سایر ادیان جلوگیری كرده‌اند. به قول نیكلسون (۳) «همه‌ی مردمی كه مسلمان‌اند و با پیروان سایر ادیان و مذاهب به مدارا و تسامح و گذشت و مهربانی می‌زیند صوفی‌اند؛ اگر چه خود را صوفی رسمی ندانسته‌اند و ارباب ترجمه و تذكره نویسان آنان را جزو صوفیان یاد نكرده باشند!» (۴)
راه صوفی راهی وسیع و پهناور و طریقت او طریقت عظیمی است كه از هر سوی آن طریقت، راهی به خدا توان یافت. ابوسعید ابی‌الخیر (وفات ۴۴۰ ه.) می‌گفت: «... به عدد هر ذره‌ی موجودات راهی است به حق»، (۵) از این‌رو، راه وصول به روی هیچ كس بسته نیست و پیروان برخی ادیان كه راه وصول به حق را تنها از دین و آیین خود ممكن می‌دانند در اشتباه‌اند. این گروه هیچ كس را حقیر نمی‌شمردند و خود را ناتوان‌ترین و ضعیف‌ترین بندگان خدا می‌دانستند و از این وحشت داشتند كه خودبینی و عجب و غرور همیشه در ذات انسان هست، بنابراین باید آن را كوبید. باز همین ابوسعید می‌گفت: «هر كس به خویشتن نیكو گمان است، خویشتن نمی‌شناسد، و هر كس خویشتن نمی‌شناسد خدای را نمی‌شناسد». (۶) و هم در احوال او آورده‌اند كه «شیخ ما گفت كه وحی آمد به موسی كه بنی‌اسراییل را بگوی كه بهترین كسی اختیار كنید. صد كس اختیار كردند. وحی آمد كه از این صد كس بهترین اختیار كنید. ده كس اختیار كردند. وحی آمد كه از این ده، سه تن اختیار كنید، سه تن اختیار كردند. وحی آمد كه از این سه كس بهترین اختیار كنید. یكی اختیار كردند. وحی آمد كه این یگانه را بگویید تا بدترین بنی‌اسراییل را بیارد. او چهار روز مهلت خواست و گرد عالم می‌گشت كه كسی طلب كند. روز چهارم به كویی فرو می‌شد، مردی را دید كه به فساد و ناشایستگی معروف بود، و انواع فسق و فجور در او موجود، چنان كه انگشت‌نمای خلق گشته بود. خواست كه او را ببرد، اندیشه‌ای به دلش درآمد كه به ظاهر حكم نباید كرد، روا بود كه او را قدری و پایگاهی بود؛ به قول مردمان خطی به وی فرو نتوان كشید و حقیر و ناچیزش نتوان شمرد و به اینكه مرا خلق اختیار كردند غره (۷) نتوان گشت. چون هر چه كنم به گمان خواهد بود، این گمان در حق خویش برم بهتر. دستار در گردن خویش انداخت و به نزد موسی آمد و گفت: هر چند نگاه كردم هیچ كس را بدتر از خود ندیدم! وحی آمد به موسی كه آن مرد بهترین ایشان است نه به آنكه طاعت او بیش است بلكه به آنكه خویشتن را بدترین مردم دانست.» (۸)
۲) احترام به انسانیت- عارفان و صوفیان، بیش از همه چیز به آدمی بودن یا انسانیت توجه داشتند، یعنی: هدف آنان آدمی بودن و انسان‌شدن خود، و امكاناً انسان كردن و آدمی ساختن دیگران بود. می‌گفتند: دین هم برای این آمده است كه این جنس دو پا را خوشخوتر و نرم‌تر بكند و اگر دین انسان نسازد چه دینی چه كشكی! پیش از مسلمان‌شدن و ترساشدن و یهودی و بودایی و مانوی و زرتشتی‌شدن، باید انسان شد. و پیوسته خود در طلب این نوع انسانها بودند و مانند دیوژن كه در روز روشن چراغ به دست دنبال انسان می‌گشت، صوفیان هم پیوسته در جستجوی انسان كامل (۹) بودند؛ و انسان كامل به نظر این جماعت كسی است كه پیش از همه چیز به انسان‌شدن بیندیشد. این گونه آدمیان نیز اگر یافت شوند تنها در مسجد و محراب نیستند، در خرابات و میكده و پشت میزهای ادارات و مقام وزارت و حكومت نیز پیدا می‌شوند؛ حتی از میان كسانی كه در خدمت فرمانروای ستمكاری كمر بسته‌اند نیز می‌توان انسان یافت زیرا كه «مردمان خدا ممكنند در اوباش» و نیز گفته‌اند كه «كمر به خدمت سلطان ببند و صوفی باش.» «محمد بن منور» می‌گوید: «شیخ ما را پرسیدند كه: مردان خدا در مسجد باشند؟ گفت: در خرابات هم باشند.» (۱۰)
این نكته را «ابن سینا» خود دریافته آنجا كه می‌گوید: «عارف همیشه شاد و گشاده‌روی و خندان باشد. از روی فروتنی، فرومایه را چنان بزرگ می‌دارد كه بزرگوار گرانمایه را، و انبساط و شادمانی او با گمنام ناشناس همچنان باشد كه با نامدار بزرگ و شناخته. و چگونه شاد نباشد؟ در حالی كه او به خدا و به همه چیز خرم باشد، زیرا كه در همه چیزها خدا را می‌بیند؛ و او چرا همه را یكسان و برابر نداند؟ در حالی كه همه نزد وی برابرند از آن جهت كه همه اهل رحمت‌اند و به باطل مشغول!...»
و نیز «... عارف را گمان (بد) بر چیزها و مردمان بنا شد، و كنجكاوی بیجا نكند، و اگر ناپسندی بیند، خشم او را از جای نبرد و بر نیانگیزد، بلكه بر آن شخص رحمت آرد، زیرا از راز قدر و و حكم خدا آگاه‌است. و اگر امر به معروف كند به نرمی و پندگویی كند، و سختی و تندی و عیب‌جویی و ملامت به كار نبرد؛ اما اگر آن امر به معروف در كاری بزرگ باشد و كسی نااهلی كند، رواست كه او را غیرت باشد...» همچنین «... عارف شجاع و دلیر باشد، و چرا چنین نباشد؟ چه او از مرگ نپرهیزد. او بخشنده و بخشاینده باشد، و چرا چنین نباشد؟ چه او از باطل‌پرستی به دور است، او آمرزگار گناهان مردم باشد؛ و چرا چنین نباشد؟ چه نفس و جان او بزرگ‌ترین و وسیع‌تر از آن است كه لغزش آدمی زاده‌ای آن را بخراشد. و كینه‌های مردم را در خاطر او راه نباشد و در دل او نماند، و چرا چنین نباشد؟ در حالی كه او همیشه به ذكر و یاد خدا مشغول است.» (۱۱)
۳) انتخاب و گزینش هر اندیشه و كار نیك از هر كس- یكی از پیشوایان دین می‌گوید: «آنچه را می‌گویند بگیرید و گوینده را ول كنید.» (۱۲) به این حقیقت، در سلام بیش از همه‌ی فرقه‌ها صوفیان جامه‌ی عمل پوشیده‌اند. اگر صوفی‌گری را با افكار و عقاید دیگر بسنجید و با كنجكاوی و پژوهش ژرف در مبادی این مذهب بنگرید، می‌بینید همه نكات سودمند مذاهب هند و اروپایی، فلسفه‌ی هندی، افكار مصریان و ایرانیان قدیم، اندیشه‌های سقراط و افلاطون و حكمت پهلوی (۱۳) و عقاید مانی و مزدك و به ویژه فلوطین و فیلسوفان نوافلاطونی جابه‌جا در بیانات و تعلیمات و مباحثات صوفیان به نظر می‌آید. این امر، به سبب آن بوده كه صوفیان همه چیز را در خدا و خدا را در همه چیز می‌دیدند و معتقد بودند كه: در عالم هیچ مخلوقی و هیچ اندیشه و فكری و هیچ نكته‌ای از خرد و كلان و پیر و جوان نیست كه به كاری نیاید و دردی را درمان نباشد. و این یكی از نكات برجسته‌ی فلسفه‌ی دیالكتیك یا جدالی علمی جدید است. هر چیزی به ضدش شناخته می‌شود؛ اگر خوب هست باید بدهم باشد؛ اگر پیر هست باید جوان هم باشد؛ اگر زشت هست باید زیبا هم باشد؛ اگر سفیدی هست باید سیاهی هم باشد؛ اگر روز هست شب هم باید باشد؛ و اگر هنرمند هست باید بی‌هنر هم باشد؛ و اگر توانگر هست، گدا نیز باید باشد؛ اگر مؤمن هست ملحد و كافر نیز باید باشد و به قول مولوی: بد ندانی تا ندانی نیك را ضد را از ضد توان دیدای فتی (۱۴) صوفی خوش‌بین (۱۵) است و از این جهت می‌گوید: هیچ چیز بیهوده در عالم نیست، چه از بزرگ‌ترین تا كوچك‌ترین اشیاء همه نشانه‌هایی از وحدت وجود است. بدبینی و شرانگاری (۱۶) و عیب‌جویی از لوچی و احولی است، زیرا: جهان چون زلف و خال و چشم و ابروست كه هر چیزی به جای خویش نیكوست (۱۷) غزالی می‌گفت: «در آفرینش، هیچ چیز بدیع‌تر و دلاویزتر از آنچه هست، نمی‌توان یافت». (۱۸) همه‌ی موجودات تصنیف خدا و كار اوست و چون او از عیب و نقص، پاك و دور است دلیلی ندارد كه مظاهر وجود او یعنی جهان و هر چه در او هست ناقص و بد و شرآمیز باشد. نظامی گنجوی كه شاعر بود و ذوق عرفان یافته بود می‌گفت:
در عالم عالم آفریدن به زین نتوان رقم كشیدن حرفی به غلط رها نكردی یك نكته در او خطا نكردی صوفیان همچنین كتابهای قصه مانند شاهنامه و كلیله و دمنه و مرزبان‌نامه و هزلیات و شوخیهای رایج در میان مردمان و افسانه‌ی كودكان را بسیار ارج می‌نهادند و آنها را مایه‌ی آموزش و پرورش و آگاهی طالبان و مریدان می‌دانستند. سنایی می‌گفت: «هزل من هزل نیست تعلیم است» و همو مطالبی را در «حدیقه‌ی» خود به نظم آورده، كه نه تنها عارف كامل از ذكر آنها مقام خود را برتر می‌داند، بلكه مردم عامه نیز از یاد آنها شرم می‌برند و تشویر می‌خورند. قلندریات وی خود داستانی دیگر دارد و در آنها به خوبی نشان می‌دهد كه هر كس در ظاهر و پوست باشد چگونه از باطن و معنی بی نصیب می‌ماند. (۱۹)
مولوی كه چندین بار از كلیله و دمنه و كتابهای داستانی دیگر نام برده، و قصه‌های هزل‌آمیز او در مثنوی فراوان است، می‌گوید:
كودكان افسانه‌ها می‌آورند درج در افسانه‌شان بس سر و پند
هزلها گویند در افسانه ها گنج می‌جویند در ویرانه‌ها
هزل تعلیم است آن را جد شنو تو مشو بر ظاهر هزلش گرو
هر جدی هزل است پیش هازلان هزلها جد است پیش عاقلان (۲۰)
این گروه، پیش از روان‌شناسان جدید دریافته بودند كه «روش تمثیل» در تعلیم و تربیت آسان‌تر و سودمندتر و بهتر از «روش برهان» به نتیجه می‌رسد، و طبیعت مردمان را خوب می‌شناختند و می‌دانستند كه توده‌ی مردم از افسانه‌ها و داستانها دلخوش و سرمست می‌شوند؛ از این‌رو، افسانه‌ها و اسطوره‌های خوب و آموزنده را - ولو هزلی می‌بوده - برمی‌گزیدند، آن‌گاه افكار بلند و اندیشه‌های انسانی خود را در قالب آنها بیان می‌كردند؛ و در این راه به هیچ قوم و ملت و مذهبی اهمیت نمی‌داند. در روزگاری كه فقیهان و ظاهرپرستان شاهنامه‌ی فردوسی را پس پشت انداخته بودند و این سند قهرمانی و حماسی ملت ایران را «كارنامه‌ی گبران» و «نامه‌ی آتش‌پرستان» می‌پنداشتند و به گمان خود فردوسی را «رافضی» و مروج آیین گبران و مانویان می‌خواندند، این عارفان و صوفیان بودند كه شاهنامه را می‌خواندند و بدون تعصب مذهبی و كینه‌ورزی بر جان گوینده‌اش آفرین می‌خواندند. ببینید بزرگ‌داشت و تعظیمی از این بزرگ‌تر نسبت به شاهنامه و فردوسی توانید یافت؟ «احمد غزالی (۲۱) روزی در مجمع تذكیر و مجلس وعظ روی به حاضران آورد و گفت: این مسلمانان، هر چه من در چهل سال از سر این چوب پاره (۲۲) شما را می‌گویم، فردوسی در یك سخن گفته است، اگر بر آن خواهید رفت از همه مستغنی شوید:
ز روز گذر كردن اندیشه كن پرستیدن دادگر پیشه كن پرستنده‌ی آز و جویان كین بگیتی ز كس نشنود آفرین!» (۲۳)
حاصل آنكه عارفان و صوفیان هر جا سخن دلكش و كلام موزون دلپذیر می‌یافتند بر می‌گزیدند و به گوینده‌ی آن كاری نداشتند و شر و بدی را لازم این جهان می‌دانستند و می‌گفتند: شر در عالم مطلق نیست، بلكه موجود اعتباری است نه ذاتی. و سبب آن این است كه هستی، صورت خداست، و در صورت وی هیچ شری نیست و نتواند بود. و آنچه در عالم برای ما شر به نظر می‌آید، آن در نزد خدا خیر است و برای آن خدایش هستی بخشیده كه نیكی و خیر به وسیله‌ی آن شناخته می‌شود. و راه خلاص از این شر جزئی، دوست داشتن و عشق ورزیدن است. (۲۴) وانگهی اگر كسی بگوید كه بدیها از خداست نقصان فضل او نمی‌شود بلكه مایه‌ی كمال اوست و برای این آفریده تا كمال دانش و قدرت او پیدا شود، و اگر نتواند زشت و شر بیافریند ناقص است:
هر دو گونه نقش استادی اوست زشتی او نیست آن رادی اوست زشت را در غایت زشتی كند جمله زشتیها به گردش برتند تا كمال دانشش پیدا شود منكر استادیش رسوا شود ور نداند زشت كردن ناقص است زین سبب خلاق گبر و مخلص است .
پس از این‌رو كفر و ایمان شاهدند بر خداوندیش هر دو ساجدند (۲۵)
۴) تعلیم وارستگی و آزادگی- عارفان و صوفیان از آزاده‌ترین و وارسته‌ترین مردم جهان بوده‌اند. در یونان قدیم و پیش از آن مردمانی بوده كه به كدیمین و عرق جبین نان می‌خوردند و با چاشنی قناعت و مناعت طبع، بنده‌ی چون خودی نمی‌شدند. سقراط و افلاطون و به ویژه دیوژن از این مردم بودند. پس از آنكه اسلام به ظهور رسید و كشورهای مغلوب در جنگ نتوانستند كاری از پیش ببرند و ناچار به سلاح اندیشه و ضربه‌ی بدعت چنگ زدند، اندك اندك تازیان مسلمان توجه یافتند كه برای مقابله با بدعت‌آوران و شك كنندگان باید به كتابهای منطق و حكمت و اخلاق ملتهای مغلوب غیرتازی - كه تمدنهای درخشانی دارند - روی آوردند و آنها را بخوانند. نهضت ترجمه از اینجا شروع شد، و منصور دوانیقی و مأمون دو خلیفه بزرگ عباسی به ویژه در این راه بسیار كوشیدند و مجالس بحث و مناظره راه انداختند و كتابخانه‌های بزرگی احداث كردند. اما به موازات پیشرفت علوم و معارف، سیاهكاری و فساد امویان و عباسیان نیز به وجود آمد؛ یعنی به جای پیروی از سادگی و وارستگی خلفای راشدین به تقلید از فرمانروایان اقوام مغلوب مانند روم و ایران و دیگر كشورها، بساط عیش و نوش و شب زنده داری و عشرت جویی در دربار خلیفگان نیز راه یافت.
مردم پاكی كه به پول دیوانی و بیت‌المال فقیران چشم ندوخته بودند و دلشان هم به چاپلوسی رضا نمی‌داد و آزاده و وارسته بودند به گوشه‌ای خزیدند و به كسب علم و دانش و معرفت و حكمت پرداختند. جماعتی هم پارسا شدند و زهد و تقوی پیشه كردند. بیشتر صوفیان نیز از این گروه بودند. اینان برای آنكه در خدمت آدمیانی مانند خود كمر بر میان نبندند، به نان جوین و سبزه قناعت می‌كردند، و دنیا را مانند لاشه‌ای می‌دانستند كه تنها سگان آزگار در آن می‌افتند. ابوالقاسم قشیری می‌گوید: «مردی» عارفی را دید كه در كنار جویباری برگهای افتاده‌ی درختان را می‌خورد. گفت: اگر سلطان را خدمت می‌كردی به خوردن این گیاه نپرداختی. عارف پاسخ داد كه: تو نیز اگر به همین كه من می‌خورم قناعت می‌كردی به خدمت سلطان محتاج نشدی!» (۲۶) این جماعت از كسی توقع و چشم‌داشتی نداشتند، زیرا می‌دانستند كه نعمت توانگران و خداوندان زر و سیم، خدمت و چاكری به دنبال دارد و اگر كسی از آنها چیزی گرفت باید در برابر آن خدمت و افتادگی بكند، به قول سعدی: هر كه را بر سماط بنشینی واجب آمد به خدمتش برخاست!
از این‌رو دندان طمع خود را می‌كشیدند و خداوندی و بندگی در چشم جهان بینشان برابر می‌نمود، و بدین‌طریق آزاد و وارسته می‌شدند. ابوسعید ابی‌الخیر می‌گفت: «خدایت آزاد آفرید، آزاد باش»، و همو می‌گفت «بنده‌ی آنی كه در بند آنی».
۵) تعلیم صفا و بی‌ریایی و دفع ظاهرپرستی- تمام مثنوی و بیشتر ابیات حافظ و اغلب بحثهای «ابن عربی» و دیگران انباشته است به این نكته كه مردم را از ظاهرپرستی و قشری‌گری و ریاكاری و بی‌صفایی منع كنند. اینان از قرآن و احكام آن نیز به ظاهرش اعتنایی ندارند و همیشه آن را دارای تفسیر و تأویلی روحی و معنوی می‌دانند:
ما ز قرآن مغز را برداشتیم پوست را پیش خسان انداختیم (۲۷) زیبایی الفاظ و قرائت درست قرآن هم مفید فایده‌ای نیست، و سرانجام كسی صرفه خواهد برد كه دلی پاك و قلبی سلیم داشته باشد، و چه بسیار خواننده‌ی درست قرآن كه قرآن لعنتش می‌كند، زیرا برون سویشان با درون سویشان یكی نیست. صوفیان به حدی به صفا باطن پایبند بودند كه لقب «صوفی» را هم برآمده از «صفاء» می‌پنداشتند، و اعتقاد داشتند جاهل و عامی شوریده دل و با صفا از عالم و مفتی و محتسب بی دل و بی صفا شریف‌تر و به درجات قبول نزدیك‌تر است؛ از صفا و سادگی او هزاران فایده و سود برای مردم حاصل می‌شود، زیرا از علم و غرور و خودبینی و گنده دماغی و كبریاء و جبروت تهی است و همه نیاز و صفاست ولی این یكی از همه‌ی این عیبها و صفات ناپسند، پر است و پیداست كه از این صفات نكوهیده چه زیانهایی برای مردم به بار خواهد آمد.
۶) ننگ نداشتن از بدنامان- توده‌ی مردم از معاشرت با مردمان بدنام و نامشهور دوری می‌كنند، و حتی در تعلیم و تربیت متداول، چنین آمده است كه می‌گویند: انسان باید با بهتر و شناخته‌تر از خود مربوط شود و گرنه روزگار خود را تباه خواهد ساخت: ز خود بهتری جوی و فرصت شمار كه با چون خودی گم كنی روزگار! ولی صوفیان بر این عقیده بودند كه چون ظاهر شرط هیچ چیز نیست؛ و بدنامی اشخاص بیشتر به سبب كارهایی است كه در ظاهر از ایشان سرمی‌زند، حكم به بدی و فساد و تباهی آنان نمی‌توان داد. وانگهی معاشرت و همنشینی با اصحاب شهرت و جاه مایه‌ی دردسر و گرفتاری و آفت است. (۲۸) «بزرگان و جاه‌داران به منزله‌ی دریای خروشان‌اند كه نزدیكی به آنها خطرها دارد.» (۲۹) و همیشه احتمال افتادن آدمی در كام نهنگان دریا و غرق‌شدن او همراه است. مولوی در این باره نیكو می‌گوید: هین ز بدنامان نیاید ننگ داشت هوش بر اسرارشان باید گماشت هر ك او یكبار خود بدنام شد خود نباید نام جست و خام شد این بسا زر كه سیه تابش كنند تا شود ایمن ز تاراج و گزند هر كسی چون پی برد بر سر ما باز كن دو چشم و سوی ما بیا (۳۰) بالاتر از همه‌ی اینها نیكی و بدی صفت انتزاعی است، و به عقیده‌ی رهروان بزرگ این مسلك، نیك دیدن از نیك بودن، و بد دیدن از بد بودن است، و «بنابراین هر وقت كسی در نظر ما بد جلوه كند باید در اصلاح نظر خود بكوشیم كه اگر در نظر ما آفتی و در دیده‌ی ما آهتی نبود، او را بد نمی‌دیدیم؛ از اینجاست كه صوفیان می‌گویند: علم ما به همه چیز، به ویژه شناخت احوال درونی مردم - نسبی و ناقص است»: (۳۱)
آن یكی در چشم تو باشد چو مار هم وی اندر چشم آن دیگر نگار
زانكه در چشمت خیال كفر اوست و آن خیال مؤمنی در چشم دوست
كاندرین یك شخص، هر دو فعل هست گاه ماهی باشد او و گاه شست
نیم او مؤمن بود نیمیش گبر نیم او حرص‌آوری نیمیش صبر
هر كه این نیمه ببیند رد كند هر كه آن نیمه ببیند كد كند
گروهی از صوفیان هم بودند كه نه تنها بدنامان و گمنامان را تحقیر و ملامت نمی‌كردند، بلكه خود نیز كارهای شگفت خلاف مرسوم اجتماع انجام می‌دادند. بیشتر این صوفیان در خراسان بوده‌اند و اصطلاحاً آنان را «ملامتیان» یا «ملامتیه» می‌گویند. حركات و سكنات و كردار و رفتار آنها یادآور زندگانی فیلسوفان سگ رفتار یا كلبی یونان است كه كارهای شگفت و خلاف عادت آنها در یونان و بی‌مبالاتی و بی‌اعتنایی آنان به دنیا و اهل دنیا سخت معروف است. این عارفان كارهای دیوانه‌وش نفرت‌انگیز انجام می‌دادند، و حتی حركاتی از خود نشان می‌دادند كه توده‌ی مردم آنها را تارك شریعت بدانند. اگر چه در باطن به روح شریعت بیش از همه پایبند بوده‌اند. پژوهشگران این گروه را پیروان «حمدون بن احمد عماره» می‌دانند. این مرد می‌گفته است كه: «علم خدای به تو نیكوتر از آن باشد كه علم خلق. پس باید در خلاً با حق معاملت نیكوتر از آن كنی كه اندر ملأ با خلق؛ زیرا حجاب اعظم از حق شغل دل تست با خلق!» (۳۲) خلاصه كاری می‌كردند كه مردم از آنها بیزار و گریزان باشند و پدیده‌ی نفرت بنگرند و ایشان بتوانند با خدا بپردازند.
امروزه در روان‌شناسی علمی، پژوهشگران بر این عقیده‌اند كه: بدی و خوبی اخلاقی، دیگر مفهوم علمی ندارد و اشخاص، سالم یا مریض و بهنجار یا نابهنجارند. و این بیماری و نابهنجاری شدت و ضعف دارد و منشأ بیشتر آنها نابسامانیهای خانوادگی یا محیط اجتماعی است. اگر روسپی و دزد و جنایتكار، كارهای زشت و ناپسند و خلاف مرسوم می‌كنند به سبب آن است كه در محیط خانواده محبت ندیده‌اند و گرمی مهر و نوازش پدر و مادر نچشیده‌اند و خلاصه تربیت و تعلیم درست نیافته‌اند؛ در محیط اجتماع با مردمان نادرست سیاهكار و قوانین كژ و ناخردمندانه روبه‌رو شده‌اند و این عوامل در ساختن و پرداختن شخصیت و منش آنها مؤثر بوده است. هرگاه‌این عوامل ناباب و منفی و نامعقول از میان برود، این بیماران نیز بهبود خواهند یافت. از این گذشته، در زندگی هر كس نقطه‌های ضعف و كارهایی شبیه دیوانگی و جنون و عیب و نقص بسیار می‌توان یافت و هیچ كس عاقل و فرزانه نیست و انسان بی‌عیب و گناه و دیوانگی یا نیست و یا اصلاً وجود نتواند یافت، زیرا مطابق قرآن نیز «انسان ناتوان و طمع‌كار و عصیانگر آفریده شده است.» و چنان است كه همواره در پرتگاه سهو و نسیان قرار گرفته است. و گویند: «بهلول را گفتند: دیوانگان را بشمار، گفت: این كار دراز می‌كشد. من عاقلان را می‌شمارم!» (۳۳) زیرا هر انسانی به نحوی دیوانه و نابهنجار است: یكی در برابر پول و زر و سیم تاب مقاومت ندارد و با رؤیت آن زمام عقل از دستش می‌رود و دیوانه می‌شود؛ یكی در مقابل زیبایی زنان بی‌تاب می‌شود؛ یكی طالب جاه و مقام دنیاست؛ یكی شهرت می‌خواهد و به هر قیمتی هم كه باشد آرزومند آن است، اما كسانی كه فریفته‌ی چیزی و شیفته‌ی كاری نباشند و به اصطلاح «عاقل» باشند، بسیار اندك‌اند و در هر جامعه‌ای عده‌ی آنها كم است، و اگر قرار باشد بدنام و رانده شوند باید همه رانده و بدنام شوند نه آنان كه عاجزند و ناتوان.
پیش از این گفتیم، یكی از بزرگ‌ترین گروههای صوفیان كه از شهرت‌طلبی و نامجویی گریزان بودند، ملامتیان یا قلندران بودند، گروهی از پژوهشگران صوفی میان این دو گروه فرقهایی نهاده و دو گروهشان دانسته‌اند. (۳۴) به هر حال، از شهرت گریختن و در گمنامی زیستن، یكی از پایه‌های اصلی طریقت ملامتیان است. این روش، در نیمه‌های سده‌ی سوم پدید آمد و كمال یافت و مروج آن بنابر مشهور ابوحفص عمر بن مسلمه‌ی حداد (وفات ۲۶۶ ) بود. شاگردان و پیروان ابوحفص از قبیل ابوصالح حمدون قصار (وفات ۲۷۱) و ابوعثمان سعید الحیری (وفات ۲۹۸ ) و ابوالفوارس شاه بن شجاع كرمانی (وفات ۲۸۸ ) و ابوعمر بن نجید(وفات ۳۶۱ ) و چند تن دیگر روش ملامتی را بسط دادند و در اطراف پراكندند تا این طریقت اهمیت فراوان یافت و پس از آن در شهرهای دیگر نیز رایج گشت. (۳۵)
مبالغه در اظهار طاعت و عبادت نسبت به خدا نیز در نظر آنها كاری مهم شمرده نمی‌شد، ملامتی بر واجبات و فرائض اكتفا می‌كرد، ولی آنها را از روی اخلاص و صدق و دور از هرگونه ریا خواه آشكار خواه پنهان به جا می‌آورد، و سخن كوتاه آنكه، برخلاف بیشتر صوفیان، هر چه مایه‌ی امتیاز سالك از دیگران باشند آن را ناپسند می‌دانستند و بدین سبب خرقه هم نمی‌پوشیدند؛ برخی از این حد هم در گذشتند، و معتقد بودند كه سالك باید خود را از نظر خلق بیندازد و اموری را كه به ظاهر ناپسند است، ولی خلاف شرع نیست، انجام دهد، مانند اینكه شربتی سرخ رنگ در پیاله بنوشد تا مردمش شراب‌خواره پندارند، و به ملامت و سرزنش او كمر بندند، تا نفس ستمكار از این راه طعم حقارت و خواری بچشد و دعوت خدایی نكند. قلندران یا قلندریه كه از ملامتیان جدا شده‌اند، از اینها نیز پیش‌تر رفتند و كارهای منافی شرع را برای شكستن نفس روا داشتند، قلندریات «سنائی» (۳۶) كه در آن نوعی بی‌پروایی و بی‌اعتنایی به ظواهر شرع به چشم می‌خورد، سخنانی از ین دست است
cmorgh عزیز ، سلام
فکر می کنم در متن یک اشتباه وجود دارد
غلط: ... مثل مرغیست...،
درست: مثل مرغی نیست...
هم اکنون 1 کاربر در حال مشاهده این تاپیک میباشد. (0 کاربر عضو شده و 1 مهمان)
قوانين ايجاد تاپيک در انجمن
