داروسازی محمد بن زکریای رازی
داروسازی محمد بن زکریای رازی
یافته‌هاى این پژوهش نشان می دهد رازی به‌سبب احاطه بر دانش کیمیا و آگاهی از خواص سنگ های معدنی، توانست فراورده های شیمیایی جدیدی وارد علم داروسازی کند.
چکیده
شماری از پزشکان مسلمان در کنار طبابت به داروسازی نیز می پرداختند. محمد بن زکریای رازی (د 313ﻫ) یکی از پزشکانی است که بخش مهم و قابل توجهی از آثار خود را به داروسازی اختصاص داده است. در این نوشتار، به شیوه توصیفی – تحلیلی و با استناد به مدارک و شواهد موجود، نقش و جایگاه رازی در علم داروسازی از طریق بررسی آثار دارویی او بررسی شده است.
یافته‌هاى این پژوهش نشان می دهد رازی به‌سبب احاطه بر دانش کیمیا و آگاهی از خواص سنگ های معدنی، توانست فراورده های شیمیایی جدیدی وارد علم داروسازی کند؛ هم‌چنین دستورالعمل های متعددی برای ساخت داروهای ترکیبی ارائه کرد که تا آن هنگام در بین مسلمانان بی سابقه بود. شیوه رازی در درمان بیماری‌ها، بسیار ساده بود و تا حد امکان به جای دارو، غذا تجویز می کرد؛ چه او به طبیعت داروها، سرد یا گرم، واقف بود و مضرات استفاده از داروها را نیز می شناخت. در دوره اسلامى وى نخستین پزشکى بود که از الکل برای گندزدایی، از جیوه به عنوان مسهل و از برخی ترکیبات دارویی در بی حسی استفاده کرد.
کلیدواژه‌ها: آثار پزشکى رازی، داروسازی اسلامى، پزشکى اسلامى، الحاوى.
مقدمه
داروسازی که از قدیم ترین دانش‌ها در تاریخ تمدن بشری است، در آغاز از پزشکی جدا نبود؛ ولی به‌سبب نیاز همیشگى به دارو و ضرورت شناخت مواد دارویی، از دانش پزشکی جدا شد. چنان‌که از منابع و تحقیقات تاریخى برمى‌آید تحول بنیادی در دانش داروسازی با تأسیس دانشگاه جندی شاپور در ایران عهد ساسانی پیوند دارد؛ چراکه این دانشگاه حلقه ارتباط و تلاقی مکاتب ایرانی، هندی، سریانی و یونانی بود، چنان‌که کتب داروسازی یونانی در این دانشگاه تدریس می شد. بعد از ظهور و گسترش اسلام، داروسازی در قلمرو مسلمانان پیشرفت فوق العاده ای یافت. در تمدن اسلامى، داروشناسى بیشتر به‌عنوان شاخه یا جزئى از علم طب مدّ نظر بوده است.
دانشمندانى که در طبقه‌بندى علوم کوشیده‌اند، داروشناسى را از فروع علم طب و نه چونان علمى مستقل در شاخه علوم طبیعى، بررسى کرده‌اند؛ به ندرت پیش آمده که نویسنده‌اى داروشناسى را مستقل از علم پزشکى و شاخه ای جدا در کنار علم طب بداند.[4] ظاهرا نخستین کسی که در طبقه بندی علوم، داروشناسی (صیدنه) را دانشی خاص، نه یکی از فروع پزشکی، به شمار آورد فخر رازی (د 606ﻫ) بود.[5]
میراث داروشناسی ایران، یونان و هند از طریق نهضت ترجمه به تمدن اسلامی منتقل شد و مسلمانان با مطالعه در آثار ترجمه‌اى، خصایص علمى و منافع طبى گیاهان را شناختند.[6] نخستین دانشمند یونانی که اثری از او در این زمینه به عربی ترجمه گردید فیثاغورس است. کتابابدال الادویه المفرده منسوب به اوست و پزشکان اسلامی به آن استناد کرده اند.[7] اما بیشترین آثار ترجمه شده به زبان عربى در حوزه علم داروشناسى، از آن جالینوس و به ترجمه و تصحیح حنین بن اسحاق مى‌باشد. خود او در رساله‌اى این کتاب‌ها و مترجمانشان را معرفى کرده است.[8]
کتاب الحشائش دیوسکوریدس مهم‌ترین کتاب بود که در داروشناسى وارد تمدن اسلامى شد. این کتاب به قلم حبیش الاعسم ترجمه شد.[9] کتاب السموم اثر شاناق از برجسته‌ترین کتب هندى در باب داروشناسى است که عباس بن سعید جوهرى آن را براى مأمون به عربى ترجمه کرد.[10] از مهم‌ترین تألیفات دوره اسلامی پیش از رازی، می توان به کتاب الادویه المفرده، اثر اسحاق بن حنین، اشاره کرد. هم‌چنین یکی از نخستین قرابادین ها، یعنى کتاب‌هاى راهنماى ساخت داروهاى مرکب، در دوره اسلامی متعلق به شاپور بن سهل(د2555ﻫ) است که به دست ما نرسیده است.[11]
بی گمان ابوبکر محمدبن زکریای رازی از مهم‌ترین داروشناسان دوره اسلامی است. وی در شاخه های مختلف پزشکی چون داروسازی، دندان پزشکی و... نیز توانایی و مهارت داشت. رازی که توجه زیادی به داروسازی داشت، کتب بسیاری در این زمینه تألیف کرد. این آثار یا تک‌‌نگاشته‌اند و یا کتاب‌هایى‌اند که در بخش هایی از آنها به شرح خواص دارویی گیاهان و مواد معدنی و دارویی پرداخته شده است. درحقیقت، رازی پایه‌های داروشناسی و داروسازی امروزی را بنیان نهاده است و به‌سبب فعالیت های دارویی و ابداعات وی است که از او با عنوان «پزشک داروساز» یاد می کنند.[12]
پیشینه تحقیق
با وجود تحقیققات گسترده درباره زندگی و آراء زکریای رازی،[13] هنوز پژوهش مستقلی درباره داروسازی و آثار دارویی رازی به فارسى انجام نشده است. تنها در پایان نامه کارشناسی ارشد سمیه ترکمنی با عنوان تاریخ داروشناسی در ایران و بین النهرین از صدر اسلام تا حمله مغول(دانشگاه فردسی مشهد، دانشکده الهیات، 1389ش)، اطلاعاتی در این باره موجود است. در بخش چهارم این پایان نامه (98-127)، داروشناسان ایرانی و آثار آنها معرفى شده است. شرح حال مختصر رازی، کتب دارویی و اقدامات وی در این زمینه در این بخش (100-108) آمده است. در زبان عربی نیز در مقاله‌ای با عنوان «الرازی و علم الفارماکولوجی»،[14] به بررسی داروسازی رازی پرداخته شده است.
زندگی و آثار
گرچه پرداختن به زندگى‌نامه و آثار علمی رازی خارج از موضوع این نوشتار است، ارائه توضیح مختصری از زندگی و آثار وی به نظر ضروری می نماید. ابوبکر محمد بن زکریای صیرفی رازی (251-313ﻫ) حکیم، طبیب کیمیایی، طبیعت شناس، شیمی دان و فیلسوف، بزرگترین پزشک بالینی و آزاداندیش ترین فیلسوف اسلامی[15] قرون نخستین اسلامى به شمار می آید. رازی در ری متولد شد و در همانجا بالید. در حدود 2833ﻫ به بغداد رفت و در مدت اقامت در این شهر به پزشکی علاقه‌مند شد و آن را آموخت.[16]
وى هم‌چنین علوم مختلف را در نزد استادان بنام آن روز فرا گرفت. علی بن رَبَّن طبری، صاحب فردوس الحکمه، استاد وی در علم پزشکی بود. رازی در آثارش بارها از آراء استاد خویش یاد کرده است.[17] رازی بیش از هر طبیب دیگر روح تجربه را در پزشکی دمید و بیشترین اشکالات را بر آراء جالینوس _که مورد پذیرش تمام اطبای قدیم بود_ وارد کرد. شکوک علی الجالینوس اثری است که در آن، رازی بسیاری از نظریات جالینوس را نقد و بررسی کرده است.[18]
برخی رازی را بنیان گذار بیمارستان ری و بغداد دانسته اند. رازی بیمارستان ری را به صورت واحدى درمانی و آموزشی درآورد؛ این بیمارستان بخش های ویژه ای به شیوه امروزی برای بیماری های مختلف داشت.[19] علاوه بر این، رازی برای هر بیمار پرونده پزشکی تشکیل می داد که شرح بیماری را در آن می نوشت، به سبب این اقدامات است که او را نخستین و بزرگترین پزشک بالینی جهان اسلام ملقب کرده اند. رازی در دنیای غرب به «پدر طب کودکان»[20] لقب گرفت، چه در این زمینه کتابی تألیف کرد که تا آن زمان سابقه نداشت.[21]
رازی در رشته های مختلف علمی، طبیعیات، فلسفه، حکمت، شیمی، پزشکی و شاخه های مختلف آن صاحب آثار است.[22] شمار آثار او در علوم مختلف به بیشتر از 200 تألیف مى‌رسد.[23] بزرگترین دستاورد او در پزشکی، کتاب الحاوی فی الطب (الجامع الکبیر) در 25 مجلد است. از دیگر آثار او در زمینه پزشکی می توان به المنصوری اشاره کرد که یک کتابچه راهنما[24] به شمار می رود.[25]
آثار داروشناسی رازی
رازی بسیاری از کتب و رساله های خود را به علم داروشناسی و داروسازی اختصاص داده است. او درباره علت تألیف این دسته از آثار می نویسد: «آشنا شدن با نام دارو بسیار سودمند است؛ زیرا در بسیاری از موارد دیده می شود که طبیب از دارویی به نیکی یاد کرده آن را سودمند می داند، ولی نام آن دارو ( که مثلا یونانی یا هندی است)براى مردمان آشنا نیست. هم‌چنین درباره فراورده های دارویی و غذاهای گوناگون، نام هایی می یابیم، چه بسا دارویی را بیابیم که برای یک بیمار یا بیماریِ یک اندام با نام ناشناخته ای آمده است، و یا به نام و نشانه هایی برای برخی از اندازه ها برخورد کنیم که برای ما شناخته نیستند.
چون این گونه موارد در کتاب های پزشکی فراوان‌اند، گردآوری همه این نام ها و نشانه های ناشناخته و آشکار کردن معنا و مفهوم آنها در یک کتاب برای بازیابی و شناخت آنها کار سودمندی به‌شمار خواهد آمد».[26] به نظر رازى برای شناخت درست دارو، علاوه بر شناسایی نام آنها تأثیرات، ویژگی ها، خواص درمانی و دارویی آنها را نیز باید در نظر گرفت.[27] رازی تمام یا بخش هایی از کتب پزشکی خود را به داروشناسی اختصاص داده است که مهم‌ترین آنها در پى مى‌آید:
الحاوی: داروشناسی از موضوعات اصلی الحاوی است. در این کتاب، بیش از 900 ماده گیاهی، جانوری، کانی و مفردات دارویی معرفى و مبانی نظری و عملی داروسازی به‌تفصیل بیان شده است. به نوشته ابن ابی‌اصیبعه، این کتاب مشتمل بر دوازده قسم است که قسم دوم در نیروی غذا و داروها، سوم در ادویه مرکب، چهارم در استعمال داروها، پنجم در داروسازی(صیدله) و خواص داروها، و ششم در داروهاى جایگزین است.[28] به نوشته ابن ندیم قسم های چهارم، پنجم و هفتم الحاوی درباره داروسازی است.[29]
به‌سبب حجم بسیار اطلاعات دارویی این اثر، برخی معتقدند اغلب مفاهیم متعلق به داروها که مسلمانان بدانها آگاهی داشته اند، در این کتاب آمده است.[30] آراء برجسته ترین پزشکان و داروشناسان که درباره چگونگی تهیه دارو، موارد تجویز، موارد منع مصرف، مقدار لازم دارو برای درمان و حتی مقدار مصرفی که ممکن است کشنده باشد، در این کتاب آمده است. اهمیت کتاب الحاوی در داروشناسی به دلیل ذکر نام های متعدد برای یک گیاه و شرح داروهای ناشناخته است. علاوه بر این، رازی معادل عربى بسیاری از نام‌هاى گیاهان دارویی را نیز آورده است.[31]
المنصوری یا کنّاش المنصوری: مشتمل بر ده مقاله در موضوعات مختلف پزشکی (نظری، کاربردی و بالینی) است. موضوع مقاله سوم که بیست‌وپنج فصل دارد نیروی خوارکی ها و ارزش غذایی و مزه آنها، معرفی داروهای مفرد با ذکر ساختار و شناسایی 180 نوع داروى ترکیبی می باشد.[32]
الفصول فی الطب/المرشد: فصول متعددی از بیست‌ونه فصل آن[33] به غذاها و داروهای مسهل و ترکیب داروها اختصاص یافته است.[34]
الشامل: اثری که رازی در آن، داروها و ادویه را از حیث نظری و عملی مورد بحث قرار داده است.[35]
خواصّ الاشیاء: کتابی به زبان فارسی درباره داروهای مرکب در بیست‌ویک فصل که رازی آن را از زبان یونانی ترجمه کرده است.[36] کتاب در واقع فرهنگنامه‌ای است که در ذیل هر باب آن دستورالعمل های متعدد، درباره ساخت انواع دارو و خواص و ویژگی هر یک برای دفع بیماری ها و تعادل مزاج آمده است. برخی از ابواب کتاب بدین شرح است: باب اول در شراب‌ها و رُبّ‌ها (نوشیدنی ها) مانند تهیه انواع سکنجبین و شربت انجیر؛[37] باب دوم در لَعوقات (لیسیدنی ها) مانند لَعوق جلقوزه و لَعوق براى درمان درد سینه و سینه‌پهلو؛ باب چهارم در جُوارشات (ترکیب هایی براى هضم غذا) مانند جوارش زعفرانی و جوارش خَبَث الحدید؛ باب پنجم در معاجین و تریاقات (معجون‌ها و تریاق‌ها) مانند تریاق فاروقی و معجون هریسی؛ باب ششم در اطریفلات (معرّب تری پهل به معنای سه ثمر، چه از ترکیب سه داروی آمله، هلیله و بلیله به‌دست می آمد)،[38] مانند اطریفل کوچک و گشنیزی؛ باب هفتم در مفرِّحات (شادی بخش‌ها) مانند مفرح سرد و گرم؛ باب دهم در سَفوفات (داروهایی به صورت گَرد)،[39] مانند سَفوف عود و دَرونَج؛ باب یازدهم در ایارجات (مسهل ها) مانند ایارج لوغاذیا و جالینوس؛ باب دوازدهم در شیافات مانند شیاف اخضر و احمر؛ باب سیزدهم در سعوطات (داروهایی که داخل بینی ریخته می شود) و نطولات (داروهایی جوشانده که با آن عضوی را شست‌وشو می دادند).[40]
الابدال یا الابدال الادویه[41] و یا مقاله فی ابدال الادویه المستعمله فی الطب و قوانینها و وجه استعماله:[42]کتابی که در آن، رازی به‌اختصار به داروهایی اشاره کرده که می توان به جای داروی دیگر استفاده کرد. هدف از نگارش کتاب آن بوده که اگر دارویی در محلی یافت نشود، پزشک از داروی جاى‌گزین استفاده کند، رازى در مقدمه این اثر، جایگزین کردن دارو را امری مهم در دانش پزشکی دانسته است.[43]
القولنج: رازی در این کتاب 96 دارو از ادویه مفرده، عمدتا بیشتر گیاهی، را که برای درمان بیماری قولنج مفید است شرح داده است. باب دوازدهم این کتاب به داروهای آرام‌بخش اختصاص دارد. رازی در این باب، برای تسکین درد، داروهای مخدّر را تجویز، اما گوشزد کرده که این داروها زیان‌آور است.
به گفته او، داروهای مخدر بیماری را از بین نمی برند بلکه فقط تسکین‌دهنده دردند. البته تسکین درد موجب می شود تا به‌مرور بیمار قوای بدنی خود را بازیابد. داروهای مخدر چون طبیعت سرد داشته پزشکان قدیم آن را همراه با داروهایی که طبیعت گرم داشته تجویز می کردند.[44] از دیگر زیان‌هاى داروهای مخدر، این بود که باعث یبوست شدید می شد؛ از همین رو به نوشته رازی بهتر است همراه با مسهل‌ها استعمال شوند.[45]
وی در این باب، فرمول های مختلفی برای ساختن افیون ها ارائه کرده است. باب سیزدهم کتاب به داروهای بادشکن اختصاص دارد که برای درمان کسانى که دچار نفخ شکم و یا سروصدای شکم هستند، تجویز می شد. وی برای درمان این بیماران داروهایی با طبیعت بسیار گرم تجویز کرده و دستورالعمل ساخت معجون های مختلفی را ارائه کرده است.[46]
من لایحضره الطبیب یا طب الفقراء: کتابی در زمینه داروشناسی و داروسازی که هدف نویسنده از نگارش آن، معالجه بیماری با داروهای موجود و دسترس می‌باشد. چون این اثر برای عموم مردم نوشته شده از داروهایی نام برده شده که دست یافتن بدانها برای همگان آسان باشد.[47]
رساله فی الدواء المسهل و یا الادویه التی تنفع القیء و الاسهال:[48]چنان‌که از اسم آن پیداست، نویسنده تنها اشاره به داروهایی دارد که برای درمان استفراغ و اسهال مفید است.
الصیدنه: کتابى ویژه داروسازی با عنوان رساله الصیدنه یا الصیدنه فی الطب یا صیدنه الطب[49]که اکنون در دست نیست.
اقراباذین: اقراباذین به کتاب هایی گفته مى‌شود که موضوع آنها داروهای مرکب است. هرچند رازى عقیده به درمان و معالجه بیماری با داروهای ساده و پرهیز از ادویه مرکب دارد، اما در مواردى ناگزیر باید داروی مرکب تجویز کرد؛[50] و به همین سبب نه تنها فصول و ابوابی از آثارش را به این قسم از داروها، اختصاص داده، بلکه کتابی هم در این زمینه با نام اقرابادین تألیف کرده است. نویسنده در مقدمه اثر خود یادآور شده است: «این کتاب که درباره داروهای مرکب است برای حاجت طبیب در مواقع ضروری به‌کار آید».[51]
رازی به پزشکان توصیه مى‌کند پیش از ساخت و کاربرد داروهای مرکب دقت کنند که ویژگی درمانی برخی از داروها برای بیماری کنونى است و ممکن است برای اعضای دیگر بدن ضرر داشته باشد. بنابراین، ضروری است از دارویی دیگر که خاصیت خنثی کننده دارد و اثر بد دارو را از میان می برد، استفاده شود.[52]
با نگاهى گذرا به فهرست آثارى که رازی به‌طور مستقل و یا در ضمن کتب پزشکی به داروسازی و داروشناسی اختصاص داده می توان به نقش بی بدیل وی در تکامل و گسترش علم داروسازی پی برد. وى هم‌چنین به خاصیت، ویژگی درمانی و تأثیر خوب یا بد داروها بر بدن آدمى توجه داشت. ساخت داروها به‌صورت قرص[53] و تجویز آنها نخستین بار به‌دست رازى صورت گرفت. وی هم‌چنین معتقد بود قبل از تجویز دارو، باید با پرهیز و رعایت نظام غذایی، بیماران را معالجه کرد.[54]
ارتباط علم پزشکی و داروشناسی رازی
به عقیده رازی، آشنایی با دانش داروسازی برای پزشک بنیادی نبوده، اما آن را از شروط ضروری[55] و معیار و آزمونی برای توانایی و مهارت پزشکی دانسته است.[56] تأکید رازی به ضرورت آگاهی پزشک به علم داروسازی و داروشناسی بدین جهت است که وی بتواند با یک دارو، بیماری های بسیاری را درمان و در صورت نادسترسى به دارو از دیگرمواد دسترس استفاده نماید.
پایه های داروشناسی رازی
با بررسی آثار رازی می توان پی برد که پایه اطلاعات او در داروشناسی آثار جالینوس و ماسویه بوده است.[57] رازی به نقل از جالینوس، افرادی را که در گروه داروشناسان جای می‌گیرند چنین برمى‌شمرد: فروشندگان داروها و مواد خوش‌بوکننده، تهیه کنندگان داروها از راه پختن و جوشانیدن مواد دارویی، کسانی که به کارِ بستن زخم و جراحات می پردازند، دست‌اندرکاران مالش اندام های بیمار یا مالیدن دارو بر بدن بیمار، کسانی که بیماران را تنقیه می کنند، رگ‌زنان و حجامت‌گران، و کسانی که به شکافتن زخم ها و تاول‌ها و درمان آنها می پردازند.[58]
رازی در ادامه به داروشناسی و روش تهیه داروها پرداخته از نظریات جالینوس در کتاب الادویه المقابله للأدواء استفاده کرده است.[59] حتی نام‌هاى برخی از آثار دارویی رازی، همان نام‌هاى مذکور در آثار جالینوس است.[60] البته وی تنها به نقل آراء جالینوس بسنده نکرده و در موارد بسیاری آنها را نقد و حتی رد کرده است.[61]
انواع دارو از نگاه رازی
رازی در کتاب سرّ الاسرار که در زمینه شیمی است، انواع دارو را، به لحاظ منشأ، در سه گروه گیاهی، معدنی و حیوانی طبقه بندی کرده و مطالبی درباره ابزارآلات، روش ساخت و استفاده از آنها آورده است.[62] این داروها به صورت قرص های خوراکی، شربت،[63] محلول‌های نوشیدنی، موضعی، تنقیه، شیاف، ضماد (پماد) و بخورهای گوناگون[64] و داروهای لیسیدنی[65] تجویز شده اند.
داروهای گیاهی: در میان انواع داروها، رازی از داروهای گیاهی بیشتر استفاده می کرد. او برای تهیه دارو قسمت های مختلف گیاه را بررسی و خواص و ویژگی بو، ساقه، شیره و افشره را درمی‌یافت.[66] به نوشته او، منقول از جالینوس، آن دسته از درختان و گیاهان دارویی که دارای شاخه‌های پربارتری اند و محصولاتشان به هم پیوسته و سالم باشد مؤثرتر و پرفایده تر از آن دسته روییدنی هایی است که محصولاتشان کم پشت و پراکنده است و به آسانی از هم جدا شده و پوسته پوسته و تباه می‌شوند.[67]
اهمیت درمان با گیاهان در شیوه درمانی او تا آنجا بود که وی کتاب مفید الخاص را تألیف کرد. این اثر منبع کاملی از اطلاعات درباره خواص دارویی و درمانی گیاهان است. موضوع کتاب باغبانی، آفت زدایی درختان و نگهداری میوه‌ها و گیاهان است که در ضمن به ویژگی ها و خواص دارویی و ترکیبی آنها نیز اشاره دارد.[68] به نظر رازی، ویژگی‌هاى دارویی گیاه در شرایط محیطی و جغرافیایی و آب و هوایی تغییر می کند؛ بنابراین تأثیر گیاهان دارویی محدود است و طبیب باید از آنها اطلاع داشته باشد.[69]
داروهای معدنی: رازی کانی ها را به دو گروه سنگ ها و آب های معدنی تقسیم کرده است. وی در این زمینه، کتاب فی کیفیه الاغتذاء را تألیف کرده که موضوع آن شرحی جامع در بیان داروهای معدنی است.[70] از آنجا که رازی تحصیل شیمی را پیش از پزشکی شروع کرده بود، به‌سبب احاطه بسیار بر این علم توانست مواد شیمایی بسیاری را در داروسازی به‌کار گیرد.[71] بیشتر داروهای مورد استفاده وی، از فراورده های گیاهی و یا جانوری بود.[72] با وجود این، برخی از داروهای مورد استعمال او بنیادی کانی داشتند.[73] البته وی استعمال داروهای کانی را برای درمان برخی از بیماری ها مانند بیماری های چشم مضر دانسته است.[74] رازی کتاب سرّالاسرار[75] را که نه تنها در پیشرفت شیمى، بلکه در ظهور دانش داروهاى شیمیایى نیز نقش بسزایى داشته، تألیف کرد.[76]
این اثر حاوى مطالبى درباره انواع داروها، آشنایى با ابزارآلات، روش‌هاى ساخت و کاربرد آنهاست. به‌ویژه باب سوم کتاب به شناخت روش‌هاى تهیه داروهاى شیمیایى در چهار مرحله اختصاص یافته است.[77] به اعتقاد رازی، داروها با ساختار معدنی، گرچه بیشتر سمی‌اند، برای درمان بیماری مفیدند. وی برای استفاده از مواد معدنی در داروسازى روش هایی چون رقیق کردن، حل کردن با سرکه یا روغن، مخلوط کردن با صَمغ و چربی، ترکیب کردن را به‌کار مى‌برد[78] و بدین‌سان توانست در بهره‌گیرى از مواد شیمیایی، شیوه نوینى در تحقیقات داروسازی بیابد. در حقیقت رازی درک کرد که مى‌توان با تغییر در مواد طبیعی داروی جدید تهیه کرد.[79]
به این ترتیب او ارزش داروهاى شیمیایی را به پایه داروهای طبیعی رساند و آن را در پزشکی به‌کار گرفت. رازی ابزارها و ادوات ویژه ای در داروسازی به کار می برد، زیرا علاوه بر وسایل مربوط به کوبیدن، آسیاب کردن و...، به‌سبب استفاده از داروهای معدنی که مستلزم انجام فرایندهایی چون تبخیر، تقطیر، تصعید و...بود، به ابزارهاى مخصوصى نیاز بود که شرح آن در کتاب الاسرار آمده است.[80]
داروهای حیوانی: اطلاعات رازی درباره داروهای حیوانی چندان چشمگیر نیست. وی در کتاب الاسرار، داروهاى حیوانى را شامل مو، جمجمه، مغز، صفرا، خون، شیر، بَول، صدف، تخم و شاخ حیوانات دانسته که در درمان و جراحی کاربرد داشته است.[81]
دیدگاه رازی در زمینه ترجیح درمان غذایی بر دارو
از دقت در دست‌نوشته های پزشکی رازی به این نتیجه خواهیم رسید که وی نخستین پزشکی است که در درمان بیماران روش تجربی و بالینی داشته است. در بسیاری از یاداشت‌های علمی وی نکته‌هایى هست که تاریخ داروسازی و پزشکی را دگرگون کرده است، چنان‌که او داروشناسی و داروسازی را در طب، از نظر تأثیر آن بر بیماری و بدن آدمی و از نظر وظایف الاعضاء، وارد کرده است. از نظر او با اختلاف عرض جغرافیایی سرزمین ها، مزاج، عادات، اخلاق، طبیعت دارو و غذا نیز تغییر می کند.[82] روش درمانی رازی ساده و بر مبنای پرهیز غذایی بود، چنان‌که به پزشکان توصیه کرده است: «باید در تجویز دارو شتاب نورزید، بلکه به تدبیر باید عمل کرد».[83] به باور او، بیماری را تا حد ممکن باید با مایعات و غذا درمان کرد.[84]
او سعادت طبیب را در آن می‌دانست که بیمار را بدون استفاده از دارو و تنها با غذا مداوا کند و از تجویز دارو به‌ویژه داروهای مرکب پرهیز نماید.[85] اهمیت درمان بیماری به‌وسیله غذا برای رازی تا آنجاست که آثار متعددی را به این موضوع اختصاص داده است. طبّ الملوکی فی علاج الامراض کلِّها بالاغذیه از جمله این کتب است که هدف از نگارش آن را نویسنده درمان بیماری با غذا تا جایی که امکان دارد، دانسته است.[86] هم‌چنین مقصود از نگارش رساله فی انّ الحَمیّه المُفرطَه و المبادره الی الادویه و التقلیل من الاغذیه لایَحفَظُ الصّحّه بل یَجلِبُ الامراض نیز درمان و معالجه بیمار با غذا بوده است.
موضوع این کتاب آن است که افراط در گرسنگی و استفاده بیش از حد از دارو و کم غذا خوردن نه تنها سبب سلامتی نمی شود، بلکه به بدن ضرر رسانده زمینه ساز بیماری مى‌شود.[87] اثر دیگر رازی با عنوانمنافع الاغذیه و دفع مَضارّها و یا دفع مَضارّ الاغذیه[88] درباره غذا و آشامیدنی هاست. اهمیت این کتاب در علم داروشناسى از آن جهت است که رازی علاوه بر بیان خواص و زیان‌هاى غذا در معالجه بیماری، روش دفع ضرر غذا به‌وسیله غذاهاى دیگر یا داروهاى بسیار ساده را شرح داده است. نویسنده خود در آغاز کتاب متذکر شده است: «هدف ما شناساندن موادی است که مصرف آن سودمند و یا زیان‌بخش است».[89]
رازی در این کتاب کوشید تا نشان دهد برای درمان بیماری، پرهیز و دستورهاى غذایى بر مواد دارویی ترجیح دارد و تا آنجا که امکان دارد نباید به‌جاى غذا از دارو استفاده کرد. به این ترتیب این اثر راهنمای مفیدی است برای افرادى که در مواردی به طبیب دسترسی ندارند.[90] در واقع این کتاب را می توان راهنمایى براى درمان بیماری با رژیم ساده غذایی به‌شمار آورد.
کتاب اطعمه المرضی عنوان دیگر اثر رازی است که در آن به جنبه دارویی غذاهایی که برای بیمار فایده دارد اشاره کرده است.[91] در حقیقت این کتاب رژیم غذایی متناسب برای حال بیماران است،[92] زیرا به نوشته رازی، تأثیر نیروی غذا بر بیمار مانند «توشه برای مسافر است، بنابراین طبیب باید دقت داشته باشد که نیروی بیمار از بین نرود».[93] علاوه بر این، بخش هایی از الحاوی رازی به اهمیت و رعایت اصول تغذیه و ورزش در سلامت و بهبود بیماران اختصاص یافته است.
نوآوری های رازی در داروسازی
رازی با آثار خود در زمینه خواص داروها، پایه فکری داروشناسی و داروسازی را در طب اسلامی بنا نهاده است. وى از داروهایی نام می برد که پیش از وی، پزشکان آن را نمی‌شناختند، مثلا نسخه هایی که رازی برای درمان بیماری آبله تجویز کرده احاطه وی را بر دارو و شناخت آنها نشان می دهد.[94] رازى برای درمان بیماری های چشم، انواع سرمه تجویز می کرده که در تسکین درد و تیزبینى مؤثر بوده است.[95]
در کتابالجدری و الحصبه (آبله و سرخک) برای جلوگیری از عوارض این دو بیماری برای چشم، از دو نوع دارو نام برده است که باید به داخل چشم ریخته می شد. علاوه بر این، برای جلوگیری از بروز آبله در چشم، گَرد، شیاف و قطره تجویز می کرد.[96] علاوه بر این، وى چندین ماده برای شست‌وشوی چشم ساخت.[97] رازی برای درمان و مداوای بیماری چشم، از قرصی با نام صابون عربی که به قرص رازی نیز معروف شده، استفاده می کرد. رازی براى معرفى روش‌هاى درمان بیماری‌هاى چشمى، رساله فی الادویه العین و علاجها را تدوین کرد.[98]
رازی تأکید می کند که دارو ممکن است از راه پوست، مخاط یا استشناق جذب شود. وی برای درمان برخی بیماران، حتی مصرف نشیمنگاهی داروهای مخدر را توصیه کرده[99] و از داروهایی نام می برد که برای درمان بیمارى‌هاى دام توصیه شده است.[100]
یکی دیگر از مهم ترین مباحث دارویی رازی، توجه به مزاج بیمار و طبیعت دارو، و نیز اهمیت شناخت طبیعت دارو به‌سبب تأثیر آن بر بدن بیمار است. از این حیث، وی خاصیت داروها، طبیعت گرمی و سردی آنها را که پیش از وی سابقه نداشته شرح داده است.[101]
از ابداعات رازی در علم کیمیا که در داروسازی نیز کاربرد داشته می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
از الکل به عنوان ماده گندزدایی برای بهبود زخم ها استفاده کرد.[102]
او به خاصیت مسهل بودن جیوه پى برد و آن را تجویز کرد. این دارو در غرب، بعدها «سفیده رازى»[103] خوانده شد. علاوه بر این در درمان بیماری های پوستی و مداوای عفونت، از جیوه به عنوان مرهم استعمال می کرد.[104]
مرهم سفیداب سرب نیز به‌وسیله رازی در کتاب های داروسازی وارد شده[105] و از این جهت این مرهم در قرون میانه به نام سفیدآب رازی معروف بوده است.[106]
ترکیبات دارویی با مواد بی حس‌کننده را تکمیل کرده که براى بیهوش کردن بیمار کاربرد داشت.[107]
در واقع به‌سبب همین اقدامات و یافته‌هاست که از او با عنوان خالق و مبتکر شیمی نوین و داروسازی امروزی یاد کرده اند.
نتیجه
رازی به عنوان پزشک و شیمی دانى مجرّب، شناخت کامل و درستی از خواص، فواید و مضارّ داروها اعم از طبیعی یا شیمیایی داشت. از این رو توصیه کرده تا حدّامکان طبیب از غذا به جاى دارو استفاده کند؛ زیرا غذاها فاقد عوارض ناگوارند و با بدن انسان مناسبت بیشتری دارند؛ اما در صورتی که درمان‌های غذایی مؤثر نیفتد باید از داروها استفاده کرد. در این مرحله نیز ترجیح با داروهای گیاهی است که عوارض کمتری در قیاس با داروهای معدنی و ترکیبی دارد. در تمام این مراحل پزشک باید از تجویز زیاد دارو، حتی گیاهی، خودداری کند؛ چرا که استفاده زیاد از دارو برای بدن انسان عوارضی ناگوار به‌همراه دارد.
رازی در زمینه داروسازی شیوه های نوینی به کار بست که تا آن هنگام سابقه نداشت. او نخستین پزشکی است که فرآورده های شیمیایی را در علم پزشکی وارد کرد و با موادی که خود ترکیب می کرد، داروهای جدید ساخت. رازی از داروهایی نام برده که پزشکان پیشین آن را نمی شناختند و برخی از این داروهای ساخته‌شده، سمی بود و از همین رو وی مقدار مجاز مصرف هر دارو را براى درمان و مقدار مصرفى را که موجب مرگ مى‌شود به‌دقت بیان کرده است. علاه بر این، نخستین بار وى، خاصیت داروها، طبیعت گرمی و سردی آنها را شرح داده است.
پی نوشت:
[1]. تاریخ دریافت: 17/5/1394، تاریخ پذیرش: 25/6/1394
[2]. رایانامه (مسؤول مکاتبات): [ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
[3]. رایانامه: [ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
[4]. ترکمنی، 24.
[5]. قاسملو، «داروشناسی: آثار»، [ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
[6]. ترکمنی، 91.
[7]. قاسملو، [ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
[8] . ترکمنی، 97 به نقل از حنین بن اسحاق، رساله آثار ترجمه شده از جالینوس.
[9]. ابن ندیم، الفهرست، 522.
[10]. ابن ابى اصیبعه، 474.
[11]. قاسملو، همان. درباره فهرست کامل آثار نک: سزگین، 45-272.
[12]. رشیدعزه، 55.
[13]. پرویز اذکایی در اقدامی تحسین برانگیز مجموعه پژوهش هایی را که خاورشناسان و مسلمانان درباره رازی انجام داده اند، در کتاب خود معرفی و توصیف کرده است، 119- 132.
[14]. رشید عزه، الرازى و اثره فى الطب.
[15]. Goodman, 8/474.
[16]. همو، 68-69.
[17]. محقق، 11-13.
[18]. Goodman, 8/474.
[19]. نبوی، 24.
[20]. father of pediatrics
[21]. همانجا. در فهرست آثار رازی، از رساله ای با عنوان رساله فی الامراض الاطفال یا تدبیر الصبیان یاد شده که نسخه اصلی آن امروز در دست نیست، ولى خوشبختانه ترجمه ای از آن به زبان ایتالیایی موجود بوده که به زبان انگلیسی نیز ترجمه شده است. دکتر محمود حاج قاسم محمد پزشک عراقی متن کتاب را از زبان انگلیسی به عربی ترجمه کرده است. دکتر احسان مقدس متن عربی را به فارسی برگرانده که توسط انتشارات نیلوبرگ به سال 1391ش به چاپ رسیده است. اهمیت تاریخی اثر و شهرت رازی به پدر طب کودکان از آنست که تا قبل از وی، پزشکان بین پزشکی کودکان و پزشکی زنان تفاوتی قائل نبوده اند. رازی با تألیف این اثر در واقع گامی بلند در تاریخ پزشکی کودکان برداشته و آن را به عنوان علمی مستقل بنیان نهاده است.
[22]. ابن ندیم، 530-532؛ قفطی، 373-375.
[23]. برای آگاهی بیشتر از زندگینامه رازی نک: ابن ابی اصیبعه، 416-422؛ محمد بن زکریای رازی، فیلسوف ری، مهدی محقق، تهران، نشرنی، 1368ش؛ حکیم رازی (حکمت طبیعی و نظام فلسفی)؛ محمد بن زکریای صیرفی، پرویز سپیتمان (اذکائی)، تهران، طرح نو، 1384ش.
[24]. handbook
[25]. محقق، 70- 71.
[26]. رازی، الحاوی، 22/ 61-62.
[27]. همانجا.
[28]. همان، 22/423-424.
[29]. ابن ندیم، 532
[30]. سزگین، 3/376.
[31]. ترکمنی، 101.
[32]. رازی، المنصوری فی الطب، مقاله سوم.
[33]. ابن ابی اصیبعه، 426
[34]. رازی، الفصول فی الطب.
[35]. سزگین، 400.
[36]. رازی، خواص الاشیاء، 19.
[37]. همان، 24.
[38]. دهخدا، «اطریفل».
[39]. دهخدا، «سفوف».
[40]. همو، «سعوف» و «نطول».
[41]. ابن ندیم، 533؛ سزگین، 391.
[42]. ابن ابی اصیبعه، 427.
[43]. رازی، الابدال، 1.
[44]. همو، کتاب القولنج، 112.
[45]. همان، 114.
[46]. همان، 121-122.
[47]. همو، من لایحضره الطبیب، 4؛ ابن ابی اصیبعه، 422.
[48]. ابن ابی اصیبعه، 427.
[49]. ابن ندیم، 562؛ بیرونی، 7؛ ابن ابی اصیبعه، 427؛ متأسفانه چون کتاب موجود نیست، نمی توان درباره فصول، ابواب و محتوای آن نظری داد.
[50]. رازی، الفصول فی الطب، 55.
[51]. نجم آبادی، 84، نسخه خطی اثر مزبور در نرم افزار جامع طب موجود است.
[52]. رازی، الفصول فی الطب، 55.
[53]. همو، من لایحضره الطبیب، 62.
[54]. اهمیت معالجه بیماری با غذا چنان است که رازی برای درمان بیماری نقرس، نخست رژیم غذایی پیشنهاد کرده است. وی منافع و مضار غذاهای مختلف را که در روند بیماری مؤثر است، ذکر کرده (نک: رساله فی النقرس، فصول 10، 11 و 12).
[55]. همو، محنه الطبیب، 147-148 و160.
[56]. همو، الحاوی، 22/ 1 و42.
[57]. همو، الابدال، 17.
[58]. همو، الحاوی، 22/2.
[59]. همانجا.
[60]. همو، محنه الطبیب،40.
[61]. رجوع شود به رازی، الحاوی، ج3، باب امراض گوش، بینی و دندان، بیشتر صفحات.
[62]. رازی، الاسرار، 2-7.
[63]. رازی برای معالجه آبله دارویی با نام شربت آبله تجویز می کرده است. در هندوستان نیز این دارو معمول بوده و تصور داشتند که مروارید خاصیت ضد عفونی دارد (علوی، 16).
[64]. رازی، القولنج، 30، 94، 103؛ من لایحضره الطبیب، 67؛ الجدری و الحصبه، 22-23.
[65]. همو، رساله فی فواید سکنجبین، 45.
[66]. همو، الحاوی،22/ 4-5.
[67]. همانجا.
[68]. طباطبایی، 228.
[69]. همو، 195.
[70]. ابن ابی اصیبعه، 423.
[71]. طباطبایی، 127.
[72]. رجوع شود به آثار رازی، القولنج، الجدری و الحصبه و...
[73]. علوی، 16.
[74]. طباطبایی، 131؛ در فصول و ابواب آثار پزشکی رازی که به بیماری های چشم و درمان آن اختصاص دارد، بیشتر داروها با منشأ گیاهی تجویز شده است؛ برای نمونه نک: الجدری و الحصبه، 16-18؛ من لایحضره الطبیب، باب بیماری چشم.
[75]. در فهرست آثار رازی به نقل از بیرونی این کتاب با عنوان السِّرِّ و السِّرّ السِّرِّ ذکر شده است، بیرونی، 16.
[76]. علی عبدالله الدفاع، 99.
[77]. رازی، الاسرار، 97 به بعد.
[78]. همو، الفصول، 55-56.
[79]. هونکه، 2/211.
[80]. رازی، الاسرار، 8.
[81]. همان، 7.
[82]. ابن ابی اصیبعه، 421.
[83]. رازی، الجدری و الحصبه، 15.
[84]. علوی، 13-14.
[85]. ابن ابی اصیبعه، 421، 423.
[86]. رازی، طب الملوکی،101، ابن ابی اصیبعه،422.
[87]. همانجا.
[88]. رازی، منافع الاغذیه؛ ابن ندیم، 533.
[89]. همو، منافع الاغذیه، مقدمه، 17.
[90]. علوی، 17-19.
[91]. ابن ابی اصیبعه، 425.
[92]. رازی، ادب الطبیب، 84.
[93]. همو، محنه الطبیب، 39.
[94]. رجوع شود به رازی، الجدری و الحصبه.
[95]. همان، 17-18.
[96]. همان، 16، 17، 21-22؛ همو، من لایحضره الطبیب، 33.
[97]. الگود،291.
[98]. ابن ابی اصیبعه، 427.
[99]. رازی، من لایحضره الطبیب، 73.
[100]. طباطبایی، 196.
[101]. برای نمونه نک. المنصوری فی الطب، مقاله سوم.
[102]. همو، محنه الطبیب، 24.
[103]. Album Rhazis
[104]. طباطبایی، 127، فرشاد، 680؛ نجم آبادی، 1318، 333.
[105]. رازی، من لایحضره الطبیب، 72-73.
[106]. الگود، 291.
[107]. هونکه، 2/211.
مراجع
ابن ابی اصیبعه، عیون الأنباء فی طبقات الاطباء، بیروت، دار مکتبه الحیاه، 1965م.
ابن ندیم، محمد، الفهرست، ترجمه م. رضا تجدد، تهران، کتابخانه ابن سینا، 1343ش.
اذکائی (سپیتمان)، پرویز، حکیم رازی، تهران، طرح نو، 1384ش.
الگود، سریل، تاریخ طب ایرانیان، ترجمه محسن جاویدان، تهران، انتشارات اقبال،1352ش.
بیرونی، ابوریحان احمد بن محمد، فهرست کتاب‌های رازی، تحقیق مهدی محقق، انتشارات دانشگاه تهران، 1371ش.
ترکمنی، سمیه، تاریخ داروشناسى در ایران و بین‌النهرین از صدر اسلام تا حمله مغول، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکده الهیات، 1389ش.
دهخدا، علی اکبر، لغت نامه. [ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
الدفاع، على عبدالله، اسهام علماء العرب و المسلمین فى علم النبات، بیروت، موسسه الرساله، 1405ﻫ/1985م.
رازی، محمد بن زکریا، الابدال، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، 1383ش.
همو، الاسرار و سرّ الاسرار، تحقیق محمدتقی دانش پژوه، تهران، چاپخانه حیدری، 1343ش.
همو، بایسته های اخلاق پزشکی از نگاه رازی (ادب الطبیب)، تحقیق عبداللطیف محمدالعبد، ترجمه محمد حسین ساکت، تهران، انتشارات المعی، 1391ش.
همو، الحاوی، الجزء الثانی و العشرون، فی صیدله، چاپ محمد عبدالمعید خان، دکن، دائره المعارف العثمانیه، 1390ﻫ-1971م.
همو، الجدری و الحصبه، با حواشی و ترجمه محمود نجم آبادی، تهران، دانشگاه تهران، 1344ش.
همو، خواص الاشیاء، ترجمه محمد بن زکریا، قم، مجمع ذخائر اسلامی، 1388ش.
همو، رساله در فواید سکنجبین و خواص مومیایی، ترجمه احسان مقدس، تهران، نیلوبرگ، 1391ش.
همو، طب الملوکی، چاپ محمد یاسرزکّور، بیروت، دارالمنهاج، 1430ﻫ-2009م.
همو، الفصول فی الطب (المرشد)، تحقیق یوسف بیگ باباپور، تهران، سفیراردهال، 1392ش.
همو، القولنج، چاپ صبحی محمود حمامی،حلب، منشورات جامعه حلب معهد التراث العلمی، 1403ﻫ- 1983م.
همو، محنه الطبیب و تعیینه، تصحیح البیرزکی اسکندر، با مقدمه علی اکبر ولایتی، ترجمه غلامرضا جمشید نژاد اول، تهران، انتشارات حقوقی، 1389ش.
همو، منافع الاغذیه و دفع مضارّها، تحقیق عاصم عیتابی، بیروت، دار الحیاء العلوم، 1406ﻫ-1985م.
همو، المنصوری فی الطب، تحقیق حازم برکی صدیقی، کویت، المنظمه العربیه التربیه، 1408ﻫ.
همو، من لایحضره الطبیب، تهران، شرکت سهامی طبع کتاب.
رشید عزه، علیا، «الرازی و علم الفارماکولوجی»، الرازی و اثره فی الطب، چاپ خالص الاشعب، بغداد، وزاره التعلیم العالی و البحث العلمی، 1988م.
سزگین، فؤاد، تاریخ نگارش های عربی، مجلد سوم، فصل اول، تهران، انتشارات خانه کتاب، 1383ش.
علوی نائینی، عبدالعلی، بهداشت غذایی یا منافع الاغذیه و دفع مضارّها ابوبکر محمد زکریای رازی، تهران، تابان، 1343ش.
طباطبایی، محمود، خلاصه کتاب الحاوی، مشهد، دانشگاه علوم پزشکی، 1388ش.
فرشاد، مهدی، تاریخ علم در ایران، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1367ش.
قاسملو، فرید، «داروشناسی: آثار»، دانشنامه جهان اسلام
[ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]
قفطى، تاریخ الحکما، ترجمه از قرن 11، تصحیح بهین دارایی، تهران، نشر دانشگاه تهران، 1347ش.
نبوی، سیف الدین، محمد زکریای رازی و برداشتهای دانشمندان علم پزشکی، تهران، اقبال، 1366ش.
نجم آبادی، محمود، مؤلفات و مصنفات محمد زکریای رازی، انتشارات دانشگاه تهران، 1339ش.
همو، شرح حال و مقام محمد زکریای رازی، تهران، علمی، 1318ش.
همو، تاریخ طب، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1367ش.
Goodman, L. E., “Al- Rāzī”, EI2, g Leiden: E.J. Brill, 1996.
نویسندگان:
محبوبه فرخنده زاده: استادیار دانشگاه فردوسی مشهد، گروه معارف اسلامى، مشهد، ایران
مصطفی گوهری فخرآباد: استادیار دانشگاه فردوسی مشهد، گروه تاریخ و تمدن اسلامى، مشهد، ایران
دو فصلنامه تاریخ و تمدن اسلامی شماره 21.
انتهای متن./
جواب بصورت نقل قول