دایره المعارف گیاهی

[عبدی حسن]

سلام دوست من
چند بوته توت فرنگی از بازار گل محلاتی در تهران تهیه کردم اونارو در گلدان بزرگتری قرار دادم ولی بعد از 1 ماه کمکم خشک شدن اگه امکان داره در مورد نگه داری توت فرنگی در یک تراس محصور در آپارتمان راهنمائی کنین متشکرم .

[عبدی حسن]

من عضو جدید هستم سئولاتی داشتم ولی پاسخ نمی گیرم لطفا راهنمائی کنید ممنون

[ghazal_ak]

هوم/ هَئومَه
گیاه سپند ایرانیان باستان


رضا مرادی غیاث آبادی

این گفتار نیز ارمغان تو باد. ارمغان آن شاخه هوم زرین که حالا باید هفت ساله باشد، اگر باشد.

ستایش بر ستیغ كوهی كه تو بر آن می‌رویی، ای هوم!
اوستا، هوم یشت


هوم که در اوستایی «هَـئـومَـه» و در سانسکریت «سومَـه/ سوم» خوانده می‌شود، سپندترین و مقدس‌ترین گیاه نزد ایرانیان و هندوان باستان بوده است. از این گیاه در بسیاری از متون ایرانی و هندو به فرخندگی و با گرامیداشت فراوان یاد کرده شده و آنرا سرور، رد و شهریار همه گیاهان و رستنی‌ها می‌شناخته‌اند. با اینکه این گیاه کارکردهای آیینی و مقدس خود را تا اندازه زیادی از دست داده است، اما همچنان باورهای بسیاری در باره آن در میان مردمان نواحی گوناگون زنده مانده است.
بخش‌هایی از کتاب اوستا به هوم اختصاص دارد و هوم یشت نامیده می‌شود. هوم یشت در درون یسناها جای دارد و از یسنای نهم تا یازدهم را در بر می‌گیرد. البته یشت بیستم اوستا نیز هوم یشت نامیده می‌شود، اما تنها چند بند از هوم یشت اصلی را در بر دارد. هوم یشت، در بزرگداشت و ستایش این گیاه ارجمند سروده شده است.
هوم در اوستا کارکردهای فراوانی دارد: او «دورَئوشَه» به معنای دوردارنده مرگ است. او بخشنده فرزند نیک، آورندهٔ توانمندی، تندرستی، فزایندگی، بالندگی، توانایی تن ، انـدیـشه‌ورزی و آورندهٔ صلح و آشتی و آرامش است. (برای آگاهی از تمام ویژگی‌های هوم در اوستا و سرودهای باشکوه ستایش آن به هوم یشت بنگرید).
«ودا»های هندوان نیز بخش‌های فراوانی در پیوند با هوم دارد و در بسیاری از سرودهای «ریگ ودا»، گیاه «سومَه» همراه با دل‌انگیزترین واژه‌ها گرامی داشته شده و ستوده شده است. سومه، نوشیدنی دوست‌داشتنی ایندرا (خدای بزرگ هندو) بوده و به او چابکی و توانایی می‌بخشیده است (ماندالای 4، سرود 26).
«هوم» بجز نام گیاه، نام ایزد نگاهبان این گیاه نیز به حساب می‌آید. همچنین در شاهنامه فردوسی از مردی به نام «هوم» سخن رفته است كه در كوهستان زندگی می‌كند و در گرفتن افراسیاب به كیخسرو یاری می‌رساند؛ این نام نیز به احتمال اشاره به گیاه هوم است كه در طول زمان دچار تغییرات مصداقی شده است.
به نظر می‌آید که منظور از «سکاهای هوم نوش» (در فارسی باستان: «سَـکَـه هَـئـومَـه‌وَرگـا») که در سنگ‌نبشته‌های هخامنشی برای نامیدن یکی از سرزمین‌های تابع شاهنشاهی هخامنشی بکار است، سکاهایی هوم پرست بوده باشند که هوم را خدای بزرگ می‌دانسته‌اند.
با تمام چنین ویژگی‌ها و شهرت و محبوبیتی که هوم در دوران باستان داشته، امروزه بسیار گمنام و ناشناس مانده و حتی معمولاً عکس و توصیفی از آن در آثار ایران‌پژوهی که از هوم سخن می‌گویند، دیده نمی‌شود. از این رو در اینجا اندکی به معرفی این گیاه و باورهای مردمی در بارهٔ آن می‌پردازم.

هوم در برف
خراسان، کوهستان‌های نزدیک روستای آزاد ور
عکس از غیاث آبادی، بهمن 1380

«هوم»، درختچه‌ای به بلندای تقریبی بیست تا صد سانتیمتر است که از ساقه‌های باریک و بندبند که از ساقه‌های اصلی‌تر منشعب شده‌اند، تشکیل شده است. این گیاه همیشه سرسبز است و در تمامی چهار فصل سال و حتی در میان برف و یخبندان، سبزی و طراوت خود را حفظ می‌کند. ساقه‌های درختچه هوم تنها به هنگامی خشک می‌شوند که سن آنها به پایان رسیده باشند. در این صورت، ساقه‌ها به رنگ زرد درخشانی در می‌آیند که در اوستا هوم زرین نامیده شده‌اند. رنگ زرین ساقه‌ها تنها هنگامی ایجاد می‌شود که ساقه‌ها بدون چیده شدن، خشک شده باشند. ساقه‌های هوم حتی پس از چیده شدن، رنگ سبز خود را از دست نمی‌دهند.

ساقه‌های هوم
عکس از غیاث آبادی

نام علمی هوم Ephedra major Host است (به دو حرف بزرگ در آغاز واژه‌های نخست و سوم- حتی اگر در ابتدای جمله نباشند- توجه شود). هوم از خانواده افدرا است و افدرین و مشتقات آن به فراوانی در ترکیب‌های شیمیایی آن و به ویژه در عصاره‌ای که در میله مرکزی ساقه‌ها وجود دارد، دیده می‌شود. این عصاره‌ در فصل بهار بی‌رنگ و شفاف است اما به مرور به زردی می‌گراید و در فصل زمستان و یا پس از خشک شدن به رنگ قهوه‌ای تیره می‌گراید. مهم‌ترین بخش گیاه که کارکرد دارویی- آیینی داشته و اکنون مصرف دارویی دارد، همین عصاره است. مردمان باستان با کوبیدن ساقه‌های هوم در هاون، افشره آنرا می‌گرفته و بصورت یک نوشیدنی خالص و یا همراه با شیر و افزودنی‌های دیگر می‌نوشیده‌اند. این عمل، کم‌کم شکلی آیینی به خود می‌گیرد و بعدها حتی بدون اینکه هومی در میان باشد، صرف کوبیدن هاون، عملی آیینی و دعوت مردمان به مراسم نیایش بشمار می‌رفته است. آقای محمد میرشکرایی- پژوهشگر مردم‌شناس- در گفتاری که هنوز منتشر نشده، نقل کردند که در منطقه‌ای دورافتاده در جنوب استان کرمان به بازمانده‌های نیایشگاهی باستانی برخورد کرده که درون آن آکنده از صدها هاون سنگی بوده است. به نظر می‌آید که «زنگ آتشکده» و «ناقوس کلیسا» که هر دو به مانند یک هاون واژگون با دسته آن هستند، گونه‌ای تحول یافته و دیگرگون شده از هاون کوبیدن هوم و کارکردهای آیینی آن باشد.

هوم و گل‌های زرد آن، فراهان
عکس از غیاث آبادی، بهار 1381

هوم در فصل بهار گل‌های ریز زرد رنگی می‌دهد که بوی خاص و گیرا و گیج‌کننده‌ای دارد. این درختچه در اواخر تابستان و اوایل پاییز میوه می‌دهد. میوه‌ها، گوی‌های کوچک سرخ رنگ و چند وجهی هستند که حدود نیم سانتیمتر قطر دارند. نگارنده تاکنون به جنبه آیینی این میوه‌ها در متون کهن برخورد نکرده، اما دیده است که مردمان برخی نواحی از میوه‌های هوم مربا درست می‌کنند و یا آنرا به همان شکل تازه می‌‌خورند. میوه هوم آبدار و خوشمزه است. شاید هم خوشمزگی آن ناشی از احساس احترام و علاقه‌ای بوده که به هوم داشته‌ام و نه خوشمزگی واقعی آن.

میوه سرخ‌رنگ هوم
عکس از: Botani Photo

این درختچهٔ مقدس ایرانیان در نواحی گوناگون کوهستانی می‌روید. نگارنده آنها را از جمله در کوهستان‌های تنگ‌واشی فیروزکوه، کوهستان‌های پردغان فراهان، در دامنه قله آتشفشانی تخت‌رستم شهریار، کوهستان‌های دشت جوین خراسان و کوه‌های دربند در شمال تهران دیده است. از آنجا که گیاهان دیگری شبیه به هوم وجود دارند، برای اطمینان از تشخیص درست آن، لازم است به میله مرکزی حامل شیره زرد یا قهوه‌ای رنگ در درون ساقه‌های گیاه که طعمی گس دارند، توجه کرد.
«هوم» را در ناحیه‌های مختلف با نام‌های گوناگونی می شناسند: «ریش بز» و «اُرمَك» معروف‌ترین این نام‌ها است و در بسیاری مناطق کاربرد دارد. در دشت جوین خراسان و روستای آزاد ور «كُشْك» نامیده می‌شود. اما در بدخشان و شمال افغانستان، نام‌های «اَلْتَه» و «مادِرَخ» (به معنای «مادر درخت») و در هرات و نواحی غربی افغانستان، شکل اصلی آن یعنی «هوم» متداول است. مردمان ناحیه پَنجكَت/ پنجکنت در تاجیكستان آنرا «خوم» و مردمان یغناب و سرچشمه‌های رود زرافشان «شَرَپَّـه» یا «وَغنیچ» خطاب می‌کنند. آقای مجید مجیدی- اهل روستای غیلان در جنوب ازبکستان- می‌گوید که در نواحی شهرسبز و کتاب از ولایت قشقه‌دریا، نام اصلی «هوم» رواج دارد. در لرستان نیز- تا آنجا که شنیده‌ام- این گیاه را با نام «همیشه سُز» (به معنای همیشه سبز) می‌شناسند. به گفته خانم زهره صیادی- اهل زابل- نام هوم در سیستان نیز همچنان زنده است و «هوموک» خوانده می‌شود.
هوم و شیره یا افشره آن، خاصیت‌هایی دارد که موجب رویکرد مردمان به آن شده است. افدرین یا آندرنالین گیاهی موجود در آن خاصیت تسکین‌بخشی به هنگام درد دارد و نوعی مسکن طبیعی و نیرومند است. برخی پژوهشگران نیز گمان داده‌اند که منظور از دارویی که در داستان زایش رستم به یاری سیمرغ برای بیهوشی و شکافتن پهلوی رودابه بکار رفته، هوم بوده است. نوشیدن افشره هوم که طبیعتی سرد دارد، موجب نوعی سرخوشی و شادی و احساس توانایی بیشتر می‌شود. نوشیدن مقدار زیاد یا غلیظ از افشره هوم، موجب تنگی عروق، بالارفتن فشار خون و سرگیجه و خواب‌آلودگی شدید می‌شود.
برای تهیه افشره هوم، مقدار کمی از ساقه‌های تازه یا خشک آنرا با اندکی آب در هاون می‌ریزند و می‌کوبند. برای بهترین نتیجه، معمولاً کوبیدن را تا چند روز و با فاصله‌های چند ساعته تکرار می‌کنند. سپس عصاره به دست آمده را بار دیگر با میزانی از آب یا شیر رقیق می‌کنند تا نسبت نهایی نوشیدنی آماده شده، برابر با دو تا پنج در هزار باشد. یعنی دو تا پنج گرم ساقه هوم برای یک لیتر نوشیدنی.

هوم، کوه‌های دربند، تهران
عکس از غیاث آبادی، تابستان 1381

بجز خاصیت‌هایی پزشکی و دارویی هوم، به گمان نگارنده چند ویژگی دیگر جالب آن موجب اهمیت و جایگاه خاص این گیاه در فرهنگ و باورهای ایرانی باستان شده است: هوم همواره در كوهستان‌ها و به ویژه در صخره‌های سنگی و بر فراز آنها می‌روید و می‌دانیم كه كوه خود واسطه میان جهان خاكی و جهان مینوی یا سرای مردمان و سرای ایزدان و خدایان است. به ویژه كه برگ‌ها و ساقه‌های هوم همواره رو به بالا و سر به آسمان كشیده هستند. هوم همواره بطور وحشی و خودرو می‌روید و هرگز نمی‌توان آنرا اهلی کرد و یا به جای دیگری منتقل کرد. در صورت جابجایی، بلافاصله می‌پژمرد و از این رو همواره آزاد و متکی به خود است. هوم همیشه سبز است و حتی در دل برف سرسبز باقی می‌ماند. هوم به‌رغم سرسبزی و آبدار بودن، به راحتی در شعله‌های آتش می‌سوزد و موجب بر انگیختگی و بر افروختگی شعله‌های آتش می‌شود. گذاردن هوم زرین و یا حتی هوم تازه و پرآب و سبز بر روی آتش، چونان است که انگاری بنزین یا الکل بر آتش افشانده شده باشد. در بارهٔ افشاندن یک نوشیدنی خاص بر آتش در تداول ایرانیان باستان، اشاره‌هایی در متون تاریخی در دست است.
هوم هنوز هم در باورهای مردم جایگاهی بلند دارد. سالخوردگان روستای آزاد ور خراسان (به ویژه خانواده برادران آزاد وری) که نگارنده افتخار داشت مدتی از محضرشان بهره برد، می‌گویند که باور دارند افشره هوم موجب افزایش توان فرزند‌آوری در زنان نازا می‌شود. آنان عصاره هوم را به این منظور به کمر و شکم زنان نازا می‌مالیدند (مقایسه کنید با ویژگی‌های فرزندآوری هوم در هوم یشت اوستا). آنان نقل می‌کردند که دلیل درس‌خوانی و باهوش بودن فرزندان روستای مجاور در این است که هوم در آنجا بیشتر است و کودکان روستا از شیر گوسفندانی می‌نوشند که هوم بیشتری خورده‌اند. آنان مشک‌های خود را در عصاره هوم می‌خواباندند و باور داشتند که این کار موجب برکت بیشتر مشک می‌شود. این مشک‌ها بر اثر هوم به رنگ قهوه‌ای زیبایی در آمده بودند. رنگ پایداری که تا سالیان سال و به‌رغم تماس دائمی با آب و مایعات، دوام خود را از دست نمی‌داد. كاركردهای هوم بیشتر از آن است كه در اینجا به همه آن اشاره شود.
"می‌ستایم همه هوم‌ها را؛ آنها را كه رویانند بر فراز كوه‌ها؛ آنها را كه رویانند در دره‌ها و در لبِ رودها؛ آن هوم‌ها كه در بند و در گنجه زنانند. فرو می‌ریزمت از ساغری سیمین به ساغری زرین، نمی‌ریزمت بر زمین، چرا كه تویی ارجمند و شكوهمند. ای هوم!" (اوستا، هوم یشت).

--------------------------
برای مطالعه بیشتر:
برای آگاهی بیشتر در باره هوم، پراهوم و هاون در اوستا بنگرید به: دوستخواه، جلیل، اوستا- کهن‌ترین سرودهای ایرانیان، جلد دوم، چاپ یازدهم، انتشارات مروارید، 1386، بخش یادداشت‌ها.
برای هوم/ سوم در ریگ‌ودای هندوان: جلالی نائینی، سید محمد رضا، گزیده سرودهای ریگ‌ودا- قدیم‌ترین سند زندهٔ مذهب و جامعه هندو، چاپ سوم، نشر قطره، 1372.
برای بررسی هوم در متون کهن و میانه: رضی، هاشم، دانشنامه ایران باستان، جلد چهارم، انتشارات سخن، 1381، ص 2376 تا ص 2408.
برای گزارشی از بخش‌های کهن و اصیل هوم یشت: مرادی غیاث آبادی، رضا، اوستای کهن و فرضیاتی پیرامون نجوم‌شناسی بخش‌های کهن اوستا، 1382، ص 137 تا ص 144.
برای ویژگی‌های شیمیایی و خواص پزشکی: شفیع زاده، فتح‌اله، گیاهان دارویی لرستان، دانشگاه علوم پزشکی لرستان، 1381، ص 214.
برای داروهایی که در پزشکی امروز از هوم تهیه می‌شود، بنگرید به: [ برای مشاهده لینک ، با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

[همرنگ آب]

اگه امكانش باشه ممنون ميي شم از اين تيره اطلاعاتي اينجاقرار بدين

[Farshid-jan]

سلام
دوستان منم چندتا بوته توت فرنگی گرفتم که مال من هم بعد از چند روز خشک شد.
اما من دلم نیومد بیخیالشون بشم.
برگها و ساقه های خشک شده رو قیچی کردم و هر 1-2 روز یکبار که روی خاکش خشک میشد آب میدادم.
ضمنآ من توی بالکن و هوای آزاد با نور مستقیم نگهداری میکنم.
و امروز دیدم همشون از وسط بوته برگ نو در آوردن.

[green house]

اگه امكانش باشه ممنون ميي شم از اين تيره اطلاعاتي اينجاقرار بدين

تیره شاه پسند (verbenaceae ) :

از زیر رده پیوسته گلبرگها (sympetalous ) - گیاهان چوبی و علفی دارد .برگها متقابل ساده و یا مرکب و بدون گوشوارک می باشند . گل آذینهای مختلف دارند و گلها دو جنسی نامنظم گلبرگها 5 عدد پیوسته 4 عدد پرچم و مادگی دو برچه ای و میوه از نوع شفت یا سته است .

جنس شاه پسند (lantana ) دارای گیاهان بوته ای و چوبی است .

بعضی گیاهان این تیره :

1- شاه پسند درختی ( lantana camara )



2 - شاه پسند یک ساله ( verbena hortensis )



3 - پیچ معین التجار ( clerodendrum )
دو گونه :c . thomsonae



c speciosissimum





4 - کاریوپتریس (caryopteris clandonensis )



5 - کالیکارپا ( callicarpa japonica )



اگر اطلاعاتی درباره هریک از این گیاهان خواستید براتون بذارم .

[Farshid-jan]

ممنون دوست عزیز
لطفآ بفرمایید که اینها در ایران هم پیدا میشه؟
جایی رو سراغ دارین شما؟

[green house]

ممنون دوست عزیز
لطفآ بفرمایید که اینها در ایران هم پیدا میشه؟
جایی رو سراغ دارین شما؟

با سلام

شاه پسند درختی و یک ساله که بسیار فراوونه در فضای سبز هم از اونا استفاده میشه .پیچ معین التجار هم میشه گیر آورد . ولی کاریوپتریس و کالیکارپا رو من فقط در دانشکده کشاورزی کرج دیدم نمی دونم جای دیگه باشه یا نه .

[همرنگ آب]

ممنو دوست خوبم.اگر در مورد همه ي زير تيره هاي شاه پسند توضيح بديد ممنون مي شم

[green house]

ممنو دوست خوبم.اگر در مورد همه ي زير تيره هاي شاه پسند توضيح بديد ممنون مي شم

1- شاه پسند درختی ( lantana camara ) :

درختچه کوچک گلدانی که در مناطق با زمستانهای سرد باید زمستانها در گلخانه نگهداری شود . در دمای حدود صفر از بین می رود .در مناطق گرمسیر در هوای آزاد کشت شده و گاهی به عنوان گیاه فضای سبز نیز استفاده می شود . برگهای آن متقابل و دائمی است و در نتیجه خرد شدن برگها بوی نسبتا زننده ای می دهد . گلها خوشه ای و به رنگ زرد و قرمزند و میوه آن به صورت حبه های آبی تا سیاه دیده می شوند . گل شاه پسند در ابتدای شکفتن زرد رنگ و سپس نارنجی و در آخر قرمز رنگ می گردند و هر سه نوع رنگ غالبا روی یک مجموعه گل دیده می شود . در شمال نیز کشت و کارش در باغات توصیه می شود . تکثیر آن به راحتی از طریق قلمه و بذر انجام می گیرد .

2 - شاه پسند یک ساله ( verbena hortensis ) :

در جنس وربنا بیش از 70 گونه گیاهی وجود دارد . اینها بومی امریکا می باشند و در بین آنها گونه های یک ساله و دائمی ومقاوم به سرما یافت می شود . گلها شبیه به شاه پسند درختی است . شاه پسند یکساله معمولی ترین آنهاست ودر مناطق معتدله به عنوان گل بهاره و تابستانه کشت می شود . گلها نسبتا متراکم به رنگ قرمز بنفش زرد سفید ....و در باغهای صخره ای کشت و کارش توصیه می شود . باید در محلهای آفتابی کشت شود . در بهار و تابستان و پاییز گل می دهد و با اولین سرمای سخت از بین می رود . اگر در گلدان کشت شود و در فصل سرما به داخل برده شود در زمستان نیز گل می دهد .
بذر آن را در اواخر اسفند و اوایل بهار در گلخانه کشت کرده و نشاها زودرس می شوند . به طور معمول در مناطق معتدل بذر شاهپسند همراه با بذرهای گلهای بهاره بعد از برطرف شدن سرما در هوای آزاد کشت میشود . از طریق قلمه هم می توان آنرا تکثیر کرد .


3 - پیچ معین التجار ( clerodendrum ) :

دو گونه از این پیچ وجود دارد که در گلخانه ها و همچنین در مناطق گرم به صورت توده انبوهی رشد کرده و ارتفاع آن تا 2 متر می رسد . دارای برگهای دائمی هستند .
گونه :c . thomsonae دارای براکته های سفید و گلهای کوچک قرمز است
گونه c speciosissimum خوشه گل درشتتر دارد.

نوع سفید آن به راحتی از طریق قلمه تکثیر می شود و نوع قرمز آن به کمک مواد هورمونی ریشه زا و در زیر مه پاش و از طریق پیوند روی نوع سفید قابل تکثیر است .کشت و کار آن در مناطق با زمستان سرد در هوای آزاد مقدور نیست . گیاهی بسیار زیبا برای پاسیو های گرم و مرطوب و روشن است . تکثیر نوع قرمز از طریق قلمه ریشه نیز امکانپذیر است .

4 - کاریوپتریس (caryopteris clandonensis ) :

بوته ای است با گلهای آبی بسیار زیبا . ارتفاع بوته بعد از 3 سال به 1 متر می رسد و شاخه های آن بسیار انبوه و قطر بوته حدود 1 متر از هر طرف میرسد . بذر های آن در کنار بوته می ریزند و همه ساله خود به خود سبز می شود و انتقال آنها به محل جدید به آسانی امکانپذیر است .

5 - کالیکارپا (callicarpa japonica ) :

درختچه جالبی است که گلهای سفید می دهد میوه های بنفش رنگ آن از پاییز تا اواسط زمستان بر درخت باقی می مانند و نظیر دانه های ریز تسبیح می درخشند .از طریق قلمه و کاشت بذر تکثیر می شود .در فضای آزاد کشت می شود و مقاوم به سرماست .