گنبد های نمکی ...

[Sharim]

3)اهميت گنبد هاي نمكي:

اهميت اقتصادي ساختمان گنبدهاي نمکي

نفتگيرهاي گنبد نمكي (Salt dom traps)

نمک در گنبدهاي نمکي ، ابتدا به صورت لايه‌هاي رسوبي بوده‌اند که در حوضه‌هاي مختلف به سن پرکامبرين - کامبرين (مثلا حوضه زاگرس ايران) تا دوران سنوزوييک (حوضه زاگرس ، ايران مرکزي ) وجود داشته‌اند. وزن مخصوص نمک از ديگر سنگهاي رسوبي کمتر و خاصيت شکل پذيري (Plasticity) آن بيشتر است. چنانچه نمک در زير طبقات ضخيم قرار گيرد، بعلت حرارت زمين گرمايي و فشار ناشي از وزن طبقات به حال نيمه سيال در مي‌آيد و چون وزن مخصوصش از سنگهاي فوقاني کمتر است، از نقاط ضعف لايه‌هاي بالايي که معمولا قله تاقديسها و يا سطوح گسلي است، نفوذ نموده و به طرف سطح زمين حرکت مي‌کند. هنگامي که توده نمک به صورت ستون استوانه‌اي شکل درآمد، اختلاف فشار استاتيک در ستوني که نمک در آن قسمت قرار دارد و قسمتهاي مجاور آن بيشتر شده و به حرکت توده نمک شتاب بيشتر مي‌دهد. نفتگيرهاي گنبد نمکي نسبت به ساير انواع نفتگيرهاي ساختماني وضع پيچيده تري داشته و بعلت مکانيسم تشکيل آن که شکافتن طبقات فوقاني را در پي دارد، با گسلهاي متعدد همراه است.(1)

ميادين مهم نفت و گاز در نفتگيرهاي گنبدهاي نمکي

• نفتگيرهاي آمريکا.
• نفتگيرهاي اروپا.
• گنبدهاي نمکي ايران.
• حوضه رسوبي زاگرس (خليج فارس).
• گنبدهاي نمکي جنوب سمنان (کوير مرکزي). (1)

[Sharim]

انواع نفتگيرهاي حاصل از گنبدهاي نمکي
نفتگير کلاهک گنبد نمکي
در بالاي ستون نمک ، کلاهک برشي از خرده سنگهاي سختي که توسط نمک از طبقات جدا شده ، تشکيل مي‌شود. اين برش((Beresh اگر در شرايط مناسب قرار گيرد مي‌تواند محل تجمع نفت و گاز گردد. بديهي است در اين نوع، نفتگير گنبد نمکي هنوز در سطح زمين ظاهر نشده است. (1)

نفتگيرهاي دامنه‌اي گنبد نمکي

گنبد نمکي از شروع حرکت ، طبقات فوقاني را خم نموده و سپس آنها را شکسته و شيبي در خلاف جهت حرکت ستون نمک به آنها مي‌دهد. اين لايه‌هاي شيب دار در فراشيب به ستون نمک که نفوذ ناپذير است ختم مي‌شوند. اگر اين لايه‌ها داراي توالي مناسبي از سنگ مخزن و سنگ پوششي بوده و نفت نيز در منطقه توليد شده باشد، ممکن است نفت بطور قابل توجهي در دامنه گنبد نمکي تشکيل شود.(1)


نفتگير فوق کلاهک (Super Car trap)

اگر گنبد نمکي به سطح زمين برسد ممکن است باعث انحنا طبقات فوقاني شده و نفتگيرهاي تاقديسي گنبدي شکلي را ايجاد نمايد که مي‌تواند در رده نفتگيرهاي تاقديسي هم قرار گيرد. ميدان نفتي دمام در عربستان سعودي نمونه‌اي از اين نوع نفتگير است. در شكل هاي زير چگونگي ذخيره نفت و گاز در گنبد هاي نمكي به تصوير كشيده شده است .


شكل9: ذخاير همراه با برخي از گنبدهاي نمكي ذخيره¬سازي گاز در گنبدهاي نمكي

با وجود فضاهاي حفره¬اي در گنبدهاي نمكي، مي¬توان گاز طبيعي را در آنها ذخيره كرد. پس از حفر چاه در گنبد نمكي و حل نمك از طريق تزريق آب در آن و سپس تخليه آب نمك، فضاي لازم براي ذخيره سازي گاز را مي¬توان ايجاد نمود. براي اين امر، اولاً بايستي لايه نمكي ضخامت كافي داشته و در عمق مناسب قرار گرفته باشد؛ ثانيا آب کافي براي حل نمك در دسترس باشد(

[Sharim]

چگونگي تشكيل مخازن نفت و گاز ايران :

حركات نمكي سازند هرمز كه از فاز كوهزايي كيمرين پيشين شروع ميشود در تشكيل ساختمانهاي بزرگ د رحوزه رسوبي خليج فارس نقش مهمي را در تشكيل ذخاير بزرگ نفتي و گازي بازي ميكند. قبل از حركات كوهزايي آلپين پسين اين ساختمانها در نوااحي خليج فارس بوجود آمده و در اثر فشار زياد رسوبات روي طبقات سنگ مادر قسمت عميق‌تر حوزه رسوبي باعث تشكيل نفت و گاز گرديد و بطرف گنبدها و طاقديسهاي زير زميني تشكيل شده بوسيله حركات نمكي (Pillowstructure) مهاجرت اوليه نموده و خلل و فرج اوليه سنگ را اشغال كرده و باعث حفظ اين خلل و فرج گرديده است و تشكيل بزرگترين ذخيره‌ها نفتي و گازي دنيا شده است( مهاجر1369)

بدليل رسوب گذاري مداوم و فرورفتگي تدريجي حوزه رسوبي خليج فارس ، رسوبات ضخيم بيش از نه هزار متر از دوران اول تا آخر دوران سوم در قسمت عميق حوزه يعني در لرستان و خوزستان و بندرعباس بر روي هم انباشته شده است.
نقشه هم ضخامت دوره‌هاي مختلف زمين شناسي از پرمين تا ميوسن در اين منطقه بزرگ حوزه خليج فارس مؤيد حركات نمكي و تشكيل ساختمانهاي بزرگ زير زميني براي ذخيره سازي هيدروكربن است و در قسمت پلاتفورم عربستان كمترين ضخامت رسوبات را نشان ميدهد.

حركات نمكي سازند هرمز كه از كيمرين شروع شد باعث بالا آمدگي بعضي نواحي بخصوص در ناحيه قطر ـ كنگان شده كه كمترين ضخامت كرتاسه در نقشه هم ضخامت را نشان مي‌دهد كه به دليل بالا آمدگي ناحيه و باحتمال زياد در اثر حركات نمكي و حركات قاره‌اي بوده است.

مهاجرت اوليه گاز از قسمت عميق حوزه بطرف ساختمانهاي بوجود آمده در پرمين سنگ آهكي ودولوميتي سازند دالان را از گاز اشباع نموده و بزرگترين ذخاير گازي روي زمين را بوجود آورده است ( مثل ميدان‌هاي گازي قطر- پارس و كنگان و نار) مهاجرت اوليه نفت از قسمت عميق حوزه رسوبي در شمال پلاتفرم عربستان بطرف طاقديسهاي كم شيب و بزرگ كه در اثر حركات قاره‌اي و بخصوص حركات نمكي بوجود آمده‌اند حركت نموده و خلل و فرج سنگ‌هاي ماسه‌اي كرتاسه در" زبير" و" بورگان" و سنگ آهكي و دولوميتي ژوراسيك بالا را در عربستان اشباع نموده و بزرگترين ذخاير نفتي زمين را بوجود آورده است.
پس از حركات كوهزايي و بوجود آمدن طاقديسهاي زيادي در رشته جبال زاگرس بعضي از آنها مانند طاقديس كبير كوه با بيش از 2500 كيلومتر مربع وسعت بعلت مهاجرت اوليه هيدروكربن، بيشتر گازهاي موجود در قسمت عميق حوزه رسوبي را به طرف طاقديس‌هاي بالشي ناحيه مهاجرت داده و خلل و فرج سنگ مخزن آهكي و دولوميتي پرمين را در طاقديسهاي اوليه ناحيه كنگان – قطر پر نموده است. پس از حركات كوهزايي آلپين و بوجود آمدن طاقديسهاي بزرگي مثل كبير كوه، هيدروكربني باقي نمانده كه در اثر مهاجرت ثانويه ، طاقديسهاي مزبور را تغذيه نمايد.

ليس (1950) جزو اولين كسي بود كه زمين شناسي و تكتونيك و توليد زياد و ذخيره عظيم بزرگ سنكلينال خليج فارس را برشته تحرير در آورد. زمين شناسان ديگري بعد از ليس مقالات و اطلاعات با ارزشي ارايه نمودند بخصوص دانينگتن (1967) ، ن. اي. فالكن (1967) جي. اشتوكلين ، موريس ، كامن كي و ز. ر بيدون (1974) اطلاعات و مقالات جالبي درباره زمين ‌شناسي و مخازن اين منطقه وسيع انتشار داده‌اند و در حل مسايل زمين شناسي و اكتشافات هيدروكربن اين منطقه نقش بزرگي داشته‌اند. پس از آن تاريخ تا به حال اطلاعات ذيقيمتي در اثر اكتشافات حفاري و زمين شناسي كه در كشورهاي اطراف خليج فارس انجام گرفته بدست آمده است. كه ميتوان نقشه منحني‌هاي هم ضخامت دوره‌هاي مختلف را با توجه به اطلاعات بدست آمده تجديد نظر و ترسيم نمود.

[Sharim]

جغرافياي ديرينه منطقه خليج فارس در?دوره‌هاي مختلف زمين ‌شناسي :

دوره پرمين ـ بطوريكه در نقشه هم ضخامت دوره پرمين ديده ميشود ضخامت طبقات دولوميتي و آهكي پرمين بنام سازند دالان (خوف در عربستان) بين 1000 تا 2000 پا متغير است و بيشترين ضخامت در تنگه هرمز و ناحيه قشم مي‌باشد. و حدود قطر و بحرين بين 1000 تا 1500 پا است. و تغييرات ضخامت پرمين بعلت رسوبات كم عمق پلاتفوري خيلي كم است و سازند دالان در دوره پرمين در درياي كم عمق بصورت سنگ آهكي و دولوميتي رسوب نموده است.
دوره ترياس ـ در نواحي قشم و شمال بندرعباس پايين رفتگي ادامه داشته و حداكثر ضخامت رسوبات ترياس در شمال بندرعباس ديده ميشود و در ناحيه قطر بطرف شمال و ناحيه شيراز ضخامت كمتري از ترياس وجود دارد حركات قاره‌اي و حركات نمكي از ترياس شروع شده است.
دوره ژوراسيك ـ در دوره ژوراسيك حركات قاره‌ايي و حركات نمكي باعث بالا آمدن منطقه فارس شد و در دوره ژوراسيك ضخامت كمتري در ناحيه خليج فارس رسوب نموده است ولي در مناطق كويت، شمال عربستان در اثر پايين رفتگي بيشترين ضخامت حدود 4000 پا رسوبات ژوراسيك ديده ميشود .

دوره كرتاسه ـ در اين دوره در اثر حركات قاره‌اي و حركات نمكي ، نواحي دالان، بوشهر ، كنگان بحرين، قطر و قوار، بالا آمده و كمترين ضخامت دوره كرتاسه در اين نواحي ديده ميشود و بر عكس در نواحي سروستان، شيراز، دزفول و لرستان در شمال و ناحيه هرمز و عمان (در قسمت جنوب شرقي خليج فارس) پايين رفتگي پيدا نموده و ضخامت حداكثر كرتاسه بيش از 8000 پا رسوب نموده است. اولين بالا زدگي كوههاي گنبد نمكي در كرتاسه ظاهر شده و از دانه‌هاي سازند هرمز در سنگهاي كرتاسه ديده شده است.
دوران سوم ـ در دوران سنوزوييك برعكس دروه كرتاسه نواحي دالان، بوشهر، كنگان پايين رفته و رسوبات دوران سوم بيش از 12000پا ضخامت در اين نواحي رسوب كرده است. در قسمت جنوبي خليج فارس (عربستان، قطر و بحرين) و در شمال خليج فارس نواحي شيراز و سروستان، دزفول و لرستان ضخامت كمتري در دوران سوم رسوب نموده است .
بطور كلي در تمام دوره‌ها از پرمين تا اوايل ميوسن درياي كم عمق در تمام منطقه خليج فارس وجود داشته و در اواسط ميوسن دريا پسروي نموده و كم كم رسوبات تبخيري نمك و گچ سازند گچساران و سپس رسوبات دريايي كم عمق و قاره‌اي آغاجاري رسوب نموده‌اند.

[Sharim]

سنگ مادر مخازن ايران :
سنگ مادر مخازن پرمين ـ سنگ مادر ميدان هاي گازي پرمين كه از جمله بزرگترين ميدان‌هاي گازي روي زمين هستند احتمالاً از شيل‌هاي سيلورين و سنگ‌هاي آهكي و دولوميتي پرمين بوده و از قسمت عميق حوزه رسوبي در اثر فشار و حرارت زياد مواد آلي موجود در رسوبات تبديل به گاز شده و بطرف طاقديسهاي بالشي كه در قسمت بالا آمده پلاتفرم فارس يعني ميدان‌هاي قطر ـ پارس ـ كنگان ـ نار و بحرين مهاجرت جانبي و اوليه نموده است.
سنگ مادر مخازن ژوراسيك ـ سنگ مادر مخزن آهكي ژوراسيك را بايستي در قسمت عميق حوزه رسوبي در طرف شمال خليج فارس و در قسمتهاي شيلي كه از ناحيه مسجد سليمان شروع و بطرف شمال غربي ادامه دارد جستجو نمود مثل شيل سازند سرگلو در مسجد سليمان و امام حسن
سنگ مادر مخازن كرتاسه ـ سنگ ماسه سازند بورگان و زبير به ترتيب بطرف شرق شمال شرقي به شيل كژدمي و گدوان تبديل ميگردند كه از بهترين سنگ مادرها مي‌باشند و پس از تشكيل طاقديسهاي بالشي در اثر حركات نمكي و مهاجرت اوليه نفت و گاز انجام گرفته و قبل از عمل دياژنز خلل و فرج داخل سنگ ماسه سيمان نشده از نفت و گاز پر و اشباع گرديده است بطوريكه وقتي نفت از داخل سنگ ماسه بورگان خارج ميشود ماسه شروع به ريزش مي‌نمايد.
سنگ مادر مخازن اوليگو ميوسن ـ سنگ مادر سنگ مخزن آسماري سازنده‌هاي مارني و شيلي پابده و گورپي مي‌باشند كه در زير سنگ آهك آسماري قرار دارند و پس از كوهزايي آلپين و بوجود آمدن طاقديس‌هاي بزرگ دامنه جبال زاگرس نفت و گاز تشكيل شده در سنگ مادر پابده و گوربي بطرف سنگ مخزن آهك آسماري مهاجرت ثانوي نموده و ميدان‌هاي بزرگ نفتي ايران را به وجود آورده است.
سنگ پوشش مخازن ايران :
وجود سنگ پوشش انيدريتي در روي سنگ مخزن‌هاي پرمين، ژوراسيك و آسماري بهترين سنگ پوشش را بر روي اين مخازن بوجود آورده است ولي سنگ پوشش سنگ ماسه بورگان شيل‌هاي روي آن ميباشد كه باز هم توانسته نفت و گاز جمع شده در آن را حفظ نمايد و يكي از بزرگترين مخازن نفتي روي زمين را بوجود آورد.
اهميت حركات نمكي و مهاجرت اوليه در تجمع نفت و گاز ايجاد ميدان‌هاي عظيم نفت و گاز بزرگ ناوديس خليج فارس ـ بدلايل زير بزرگترين ذخيره نفتي و گازي دنيا در حوزه رسوبي خليج فارس متمركز شده است.
1- رسوبات مداوم دريايي بيش از 2500 پا در اين حوزه رسوبي باعث تشكيل و مهاجرت هيدروكربورها از دوره پرمين تا ميوسن گرديده است.
2- تناوب سنگهاي مناسب سنگ مادر و سنگ مخزن عالي و همچنين سنگ پوشش مناسب در دوره‌هاي مختلف زمين شناسي كمك زيادي به تشكيل نفت و گاز نموده است. حركات نمكي كه از دوره ترياس شروع شده، باعث تشكيل ساختمانهاي بالشي بزرگ گرديده است. در حين تشكيل طاقديسهاي بالشي تبديل مواد آلي رسوبات سنگ مادر به هيدروكربن انجام گرديده و مهاجرت اوليه و جانبي هيدروكربورهاي بوجود آمده به طاقديسهاي بالشي تشكيل شده در پلاتفرم فارس و عربستان شروع گرديده و باعث پرشدن تخلخل سنگ مخزن اين طاقديسها شده است.
3- قبل از حركات كوهزايي آلپن پسين و نفت و گاز تشكيل شده در قسمت عميق حوزه رسوبي (بخش مارني و شيلي) بعلت فشار زياد رسوبات روي آنها به طرف طاقديسهاي بالشي در قسمت‌هاي بالاتر و پلاتفرم كه در اثر حركات نمكي بوجود آمده‌‌اند مهاجرت اوليه نموده و خلل و فرج سنگ مخزن را پر كرده و باعث حفظ تخلخل اوليه سنگ مخزن گرديده است. ضخامت رسوبات كرتاسه كم بوده و بين 2000 تا 4000 پا متغير است و طاقديسهاي بالشي بزرگي در زير اين قسمت بوجود آمده است، در اثر مهاجرت اوليه گاز متشكله در پرمين و طبقات زير آن به طرف سنگ‌هاي آهكي و دولوميتي پرمين در نواحي كم ضخامت كرتاسه باعث پرشدن مخزن سازند دالان در پرمين گرديده، بزرگترين ميدان‌هاي گازي را بوجود آورده است.
4- حركت رسوبات سنوزييك به طرف عربستان و رسوبات كرتاسه در شمال خليج فارس باعث مهاجرت اوليه نفت و گازهاي تشكيل شده در ژوراسيك و كرتاسه به طرف طاقديسهاي بالشي بزرگ در پلاتفورم خليج فارس و عربستان گرديده است و بزرگترين ميدان‌هاي نفتي خشكي (ميدان گاوار) و فلات قاره (سافانيا) را در سنگ مخزن‌هاي آهكي و دولوميتي ژوراسيك و در بورگان و زبير و روميلا در سنگ ماسه‌اي كرتاسه را در روي زمين بوجود آورده است.

5ـ بعد از حركات كوهزايي آلپن پسين و بوجود آمدن طاقديسهاي بزرگ و نسبتاً پرشيب در دامنه رشته جبال زاگرس، نفت و گاز تشكيل شده در سنگ مادر پابده و گورپي در زير سنگ مخزن آهك آسماري در ناحيه فرورفتگي دزفول به طاقديس‌هاي بزرگ دامنه جنوبي زاگرس مهاجرت نموده و ذخيره‌هاي بزرگي را به وجود آورده است.
حال اگر وضعيت زمين‌شناسي حوزه رسوبي بزرگ ناوديس خليج فارس را با حوزه‌هاي رسوبي مشابه دنيا مقايسه كنيم ديده مي‌شود كه علت اينكه در حوزه‌هاي ديگر رسوبي چنين ذخاير عظيمي به وجود نيامده است، شرايط استثنايي است كه در اين منطقه وجود داشته است.
لازم به ذكر است فقط 12 درصد ذخيره نفتي اين منطقه در طاقديس‌هاي تشكيل شده پس از كوهزايي آلپن در دامنه كوههاي زاگرس شده است و بيش از 88 درصد ذخيره نفتي منطقه در نواحي پلاتفورمي و طاقديس‌هاي بالشي تشكيل شده در اثر حركات نمكي تجمع پيدا كرده است و بزرگترين ميدان‌هاي نفتي جهان در اين منطقه كشف شده است.
درباره ذخاير گازي حوزه خليج فارس مانند ذخاير نفتي، حركات نمكي و قاره‌اي كه از ترياس شروع شده و باعث بوجود آمدن پلاتفورم قطر فارس گرديده و باعث تشكيل طاقديس‌هاي بالشي بسيار بزرگي در زير اين منطقه پلاتفورمي گرديده است و بيشترين گاز بوجود آمده در كل اين منطقه در سنگ مادر پاليوزوييك بطرف طاقديس‌هاي بالشي مهاجرت اوليه و جانبي نموده و بزرگترين ميدان‌هاي گازي زمين را در اين ناحيه به وجود آورد مانند ميدان گازي عظيم چند صد تريليون پاي مكعبي قطر ـ پارس.

اگر مقدار ذخاير گازي منطقه را بررسي نماييم ديده مي‌شود كه حدود 90 درصد ذخيره گازي اين منطقه در قسمت پلاتفورمي و بالا آمده در اثر حركات نمكي و قاره تشكيل شده است.(مهاجر1369)

[Sharim]

4) پراكندگي گنبد هاي نمكي ازنظر استاني:

از جمله استان هايي كه گنبد هاي نمكي فراوان در آن يافت مي گردد استان فارس است . از نظر تعداد گنبد نمكي استان فارس در ميان استان هاي كشور مقام اول را داراست و بيشترين گنبدهاي نمكي استان فارس در منطقه لارستان وجود دارد . بطوريكه بين 265 يا 300 گنبدهاي موجود منطقه فارس ، بوشهر ، خوزستان و … قريب به 220 گنبد نمكي در لارستان بوده كه عمدتاً باعث شور شدن دشتهاي مذكور شده است ، كه تنها راه حل استفاده از پتانسيل منطقه و مساعدت جهت بهبود آب و خاك احداث سازه هاي مكانيكي با هدف كنترل نمك گنبدها و استفاده از گونه هاي هالوفيت جهت جذب نمك و شيرين نمودن آب و خاك مي باشد (11) .
استان هرمزگان يكي ديگر از استان هاي داراي گنبد نمكي ايران ايست .
در استان هرمزگان بيش از هشتاد گنبد نمكي وجود دارد و سنگ هاي ماگمايي و آتشفشاني در گنبد نمكي گزارش شده است . جزاير خليج فارس دنياله ارتفاعات زاگرس بوده كه به دريا كشيده شده و قسمت هاي مرتفع آن از آب بيرون آمده است و بجز قشم ، كيش ، لاوان و هندورابي بقيه جزاير استان غالبا به صورت گنبد هاي نمكي هستند كه مجموعه اي از سنگ هاي رسوبي ، ماگمايي و دگرگوني بوده كه توسط توده هاي نمكي در حين بالا آمدن به سطح زمين رسيده اند .
عامل اصلي شوري آب و خاك در هرمزگان وجود گنبد هاي نمكي كوچك وبزرگ است كه در سراسر استان و با تراكم بيشتر در سمت غرب آن پراكنده شده اند .
مهمترين رودخانه هاي دايمي و آب شيرين كه در شمال و شرق استان گسترش يافته اند ، عبارتند از :
رودخانه هاي ميناب: كه از به هم پيوستن دو رودخانه جغين و رودان بوجود آمده است و از كنار شهر ميناب مي گذرد .
رودخانه گنج در حاجي آباد
رودخانه هاي جگين و گابريك در جاسك
رودخانه كريان،‌ رودخانه جلابي و رودخانه ماشاري
از مهمترين رودخانه هاي آب شور استان مي توان به "كل" ، مهران و شور اشاره كرد.(6)گنبدهاي نمکي هرمز در?خليج فارس?جزاير کوچکي را تشکيل مي‌دهد. نمکهاي هرمز در جنوب ايران ، چين‌هاي دوران?سوم کوههاي زاگرس را بدون داشتن جهت خاصي سوراخ کرده است. بطوري که در تمام موارد و?محلهاي ممکن از قبيل قله ، پهلو ، محور تاقديس و ناوديس و در روي?گسلها?ديده مي‌شود. اين?گنبدهاي نمکي با رسوبات دوران سوم ،?کرتاسه?و بطور محلي با?ژوراسيک?داراي سطح برخورد رياپريک است.?بنابراين بطور محقق سن آنها از ژوراسيک قديمي تر است. بطور کلي فعلا سن اين تشکيلات?را به پروتروزوييک يا?اينفراکامبرين?نسبت مي‌دهند و آن را هم ارز?جانبي تشکيلات دولوميتي سلطانيه در ايران شمالي مي‌دانند. به نظر مي‌رسد که?حرکات کوهزايي آسينتيک?حداقل در شمال کرمان موجب پيدايش حوضه و يا حوضه‌هايي جهت?تشکيل رسوبات نمکي هرمز گرديده است .گنبدهاي نمکي هرمز در طي حرکات کوهزايي?آلپ در طبقات فوقاني خود تزريق شده است. وجود گنبدهاي نمکي نتيجه تزريق پلاستيکي?سنگ نمک?در سنگهاي رسوبي اطراف است. نمک هسته گنبدهاي نمکي از طبقات زيرين مشتق?مي‌شود. علت اساسي حرکت نمک و گنبدهاي نمکي بطور دقيق معلوم نيست. عده‌اي از زمين?‌شناسان عقيده دارند که نيروهاي تکتونيکي ، عامل اصلي حرکت گنبدهاي نمکي است.?چنانکه در روماني ، فشارهاي افقي عامل اصلي حرکت نمک و تشکيل گنبدهاي نمکي است و?طرز توسعه و وضع گنبدهاي نمکي با?محور چين خوردگيهاي مهم?ناحيه تطبيق مي‌کند.?(1)


شكل 10 : عكس ماهواره اي از برخي گنبد هاي نمكي هرمزگان

[Sharim]

[IMG]file:///H:/DOCUME%7E1/Shahram/LOCALS%7E1/Temp/moz-screenshot.jpg[/IMG]


جزيره‌ي هرمز، به علت مزيت‌هاي زمين‌شناسي موجود در آن، بهشت زمين‌شناسي ايران است. همه‌ي جزيره هرمز از گنبد نمكي تشكيل شده و از جمله پديده‌هاي منحصر به فرد در علم زمين‌شناسي محسوب مي‌شود. براساس تحقيقات انجام شده، اين جزيره طي ميليون‌ها سال از دريا خارج شده وبه صورت كنوني درآمده است و هم‌اينك نيز بسياري از انواع سنگ‌ها و كاني‌ها به شكل بلور در اين منطقه يافت مي‌شود . براساس تحقيقاتي كه اخيرا از سوي يك گروه از محققان دانشگاه پراگ (جمهوري چك) با هم‌كاري دانشكده علوم زمين دانشگاه شيراز انجام شد، پنجمين غار نمكي جهان در جزيره‌ي هرمز واقع شده است. جزيره‌ي هرمز، بخشي از مناطق دريايي حدفاصل خليج‌فارس و دريايي عمان است كه در آب‌هاي حوزه استحفاظي استان هرمزگان و در آب‌راه راهبردي و بين‌المللي تنگه هرمز واقع شده است.
اين جزيره با وسعت 41 كيلومتر مربع، در 18 كيلومتري شهر بندرعباس قرار دارد. تنها نقطه مسكوني و تمركز انساني در جزيره هرمز، شهر هرمز در شمال جزيره است.(8)

از جمله استان هاي ديگري كه گنبد نمكي در آن يافت مي شود استان سمنان است كه از جمله گنبد هاي نمكي معروف اين استان مي توان به گنبد هاي نمكي واقع در مسير تهران – گرمسار اشاره كرد . (12)

از جمله استان هاي ديگر داراي اين ساختار مي توان به استان بوشهر اشاره كرد (15) . از مهمترين گنبد هاي نمكي اين استان گنبد نمكي دشتي است كه در بخش " معرفي گنبد هاي نمكي معروف ايران در مورد آن توضيحاتي ارايه گرديده است .

[Sharim]

(5) گنبد هاي نمكي از نظر ذخيره مواد معدني

فلززايي و مواد راديواكتيو

بهنگام دياپيريسم حوزه‌هاي تبخيري و آب شور (Brine water) ميتواننددر شرايط اكسيداسيون قاره‌اي مقاديري آهن را با خود حمل نمايند. آهن خارج شده در نتيجه تغيير در ساخت و بافت مينرالها و سنگهاي قليايي است. كانيهاي قليايي بهر كيفيت مقاديري آهن در اثر عدم تعادل شيميكومينرالوژيكي وارد حوزه‌هاي تبخيري و آب شور مي‌نمايند و آهن مذكور بصورت حجمهاي بزرگ و كوچك هماتيت و اوليژيست و غيره تحت تأثير عوامل احياء كننده مانند H2S و آبهاي سولفوره و غيره رسوب مي‌نمايند كه اغلب مشتركاً با ژيپس و گچ ديده مي‌شوند و محلولهاي سوپرژن قطعاً بمرور ميتوانند بخش وسيعي از كاني سازي آهن را كه نتيجه تجزيه كانيهاي مافيك در ولكانيكهاي قليايي مي‌باشد طبق فرآيند ذيل بعهده بگيرند.


S2Fe FeSo4 Fe2(So4)3 Fe2O3.nH2O
از جمله تمركز و كاني سازي عناصر ليتوفيل ميتوان از رگه‌هاي باريم، استرانسيوم، سديم، پتاسيم نام برد و بالاخره اورانيوم كه بعنوان يك عنصر پرتوزاء بصورت اكسيدهاي مختلف پشبلند و اورانينيت آواري در كربناتها و ريوليتهاي جوانتر (كوارتز با خاصيت موجي شديد) كه بصورت پشبلند برشي شده و محموله ژيپكريتهاي حاوي توف ريوليتي و كريستال ويتريك توف مشهده شده است، اين بخش از كاني سازي اورانيوم بخصوص در گنبد نمكي گچين و پوهال محدود بوده و متعلق به عوامل سوپرژن در حوزه‌هاي كوچك پلايايي بعد از شكوفايي (Breaching) نمك مي‌باشد. (اسپهند1369) .

كوههاي نمكي كه عمدتاً از تركيبات تبخيري هاليت (نمك طعام و نمك صنعتي)، اندريت و ژيپس (گچ) هستند علاوه بر رسوبات تبخيري داراي عناصر فلزي از جمله گوگرد و باريت نيز مي باشند . اما آنچه كه مهم است وجود ??درصد ذخاير نفت و گاز فراوان همراه با گنبدهاي نمكي است. «ته نشين شدن رسوبات تبخيري در ادوار گذشته، لايه هاي ضعيفي از نمك را به وجود آورده است كه هم اكنون در اعماق زمين قرار دارد. از آنجا كه چگالي نمك كم است و نسبت به عمق ثابت مي ماند در كنار فشارهاي زمين بتدريج به سطح زمين صعود مي كند.صعود نمك منجر به ايجاد يك برآمدگي در سطح زمين شده ونهايتاً زمين را مي شكافد وكوههايي از نمك به صورت گنبد نمكي بر روي زمين ظاهر مي شود.

ايران از نظر رسوبات تبخيري بسيار غني است و بهترين نمونه هاي گنبدهاي نمكي شناخته شده در دنيا مربوط به جنوب ايران وخليج فارس است كه بالغ بر ???گنبد است. تعدادي گنبد نيز در جنوب سمنان و كرمان وجود دارد كه از درياهاي عظيم ولي كم عمق بيش از ???ميليون سال پيش تشكيل شده اند و اكنون در چندين كيلومتري عمق زمين مدفون هستند. به دليل توجه پژوهشگران، معدنكاران به گنبدهاي نمكي جنوب ايران دانشگاه شيراز با همكاري سازمان صنايع و معادن فارس فعاليت گسترده اي را جهت شناسايي هر چه بيشتر پتانسيل هاي معدني گنبدهاي نمكي استان فارس كرده اند.نتايجي كه تاكنون از اين مطالعات به دست آمده بروجود و احتمال اقتصادي بودن بعضي از موادمعدني علاوه بر نمك اشاره دارد.

حتي در صورت نبودن موادمعدني بجز هاليت (نمك طعام و صنعتي) در گنبدهاي نمكي مي توان با برنامه ريزي صحيح و با توجه به صنايع وابسته به ثروتي سرشار دست يافت. نقش نمك طعام به عنوان ماده غذايي و ماده اوليه صنايع شيميايي مي توان گفت بجز مصرف روزانه ??گرم در روز، نمك طعام به شكلهاي مختلف در فرآورده هاي غذايي دريايي و مناطق سردسير به عنوان يخ زدايي جاده ها مصرف مي شود. اين در حالي است كه كاربرد اصلي نمك طعام به عنوان ماده اوليه صنايع شيميايي است كه ????نوع كاربري دارد. توليد كودهاي شيميايي، گچ، صنعت سيمان، نمكهاي منيزيم دار، موادشيميايي كشاورزي و صنعتي، شوينده ها، خمير كاغذ از جمله كاربرد هاليت (نمك طعام و صنعتي) در صنايع است.


در بسياري از موارد هرزروي شورابهاي غني از مواد معدني موجب آلودگي منابع آبهاي سطحي و زيرزميني شده و با شور كردن آبرفتها و دشتهاي مجاور، كشاورزي منطقه را بامشكلات زيادي مواجه مي سازد. نتيجه زيانبار عدم استفاده از اين ثروت خدادادي زماني مضاعف مي شودكه از يك سو شورآبها با تمام تركيبات ارزشمند آن به هرز مي رود و از سوي ديگر هرزروي آن موجب آلودگي زمينهاي كشاورزي و منابع آب شيرين بي شمار مي شود.

كشورهايي چون آمريكا، چين، آلمان سهم عمده اي از توليدهر يك از محصولات نمكي را به خود اختصاص مي دهند. در حالي كه در ايران تنها از يك يا دوتركيب آنها استفاده مي شود كه در صورت توجه به ارزش افزوده محصولات فرعي همراه با ذخاير تبخيري مي تواند با تكنولوژي نه چندان مدرن كه به دست طراحان ايراني ساخته مي شود به اين منابع غني انرژي دست يافت.(9)

پتاس از جمله موادمعدني مورد‌ نياز كشور است كه كاربرد اساسي براي تهيه كودهاي پتاس، پاك‌كننده‌ها، صنايع‌صوتي- تصويري و صنايع شيشه‌سازي دارد.

كشورهاي توليدكننده پتاس در جهان حدود 15 كشور اروپايي، امريكايي و آسيايي هستند كه باتوجه به مصرف بالاي آن، تقاضاي توليد بسيار زياد است؛ بنابراين ارزش پتاس بسياربالا است .

نياز كشور ما به پتاس فرآوري‌شده ( كلرور پتاسيم KCl با عيار بالاتر از 95% ) حدود 200هزار تن درسال برآورد شده‌، كه اين ميزان پتاس همه‌ساله با صرف حدود 50 ميليون دلار ارز وارد كشور مي‌شود.

كشور ايران داراي ذخاير قابل‌توجهي از پتاس در شورابه‌ها و گنبدهاي‌نمكي است. بررسي‌هاي سيستماتيك اكتشافي در شورابه‌هاي كويرخور، درياچه نمك قم، مرداب گاوخوني، ‌كوير ابرقو و جنوب استان خراسان بمنظور دستيابي به ذخاير پتاس شورابه‌اي انجام گرفته كه هم‌اكنون فرآوري پتاس از شورابه‌هاي خور درحال انجام است و اميد است كه در آينده نزديك 50 هزارتن از نياز سالانه كشور از طريق استحصال آن از شورابه‌هاي پتاس‌دار تامين شود.
اما براي تامين 150 هزارتن باقيمانده نياز كشور و حتي بررسي امكان صادرات اين ماده‌معدني، طرح اكتشاف پتاس سنگي در سازندهاي تبخيري ايران از سال 1379 آغاز گرديد. در راستاي انجام اين طرح با در نظرگرفتن كارهاي پراكنده‌اي كه در مرحله پي‌جويي پتاس در طي دوره‌هاي مختلف صورت گرفته بود و همچنين بررسي‌هاي شناسايي و پي‌جويي‌هاي تكميلي ديگري كه انجام شد، دو تيپ از گنبدهاي‌نمكي، داراي پتانسيل پتاس تشخيص داده شد:

1- گنبدهاي‌نمكي شمال‌غرب كشور، مربوط به سازندهاي تبخيري ميوسن ايران.
2- گنبدهاي‌نمكي زاگرس، مربوط به سازندهاي تبخيري پركامبرين- كامبرين ايران.

براساس بررسي‌هاي ژيوشيميايي و همچنين نمونه‌برداري از چشمه‌هاي آب‌شور منشاء گرفته از اين گنبدها، الويت‌هاي مطالعاتي بر روي اين گنبدها مشخص گرديد و سپس از گنبدهاي الويت‌دار، بهترين نمونه‌ها جهت انجام مطالعات اكتشافي تفصيلي‌تر انتخاب گرديدند تا ضمن بررسي دقيق، امكان وجود ذخاير قابل بهره‌برداري پتاس در اين دو تيپ گنبدنمكي، ‌الگوي اكتشافي مناسبي جهت انجام بررسي‌هاي اكتشافي، بر روي ساير گنبدهاي پتانسيل‌دار فراهم شود.
در اين راستا گنبدنمكي ايلجاق واقع در 60 كيلومتري جنوب‌غربي شهرستان ميانه در استان زنجان و گنبدنمكي پهل واقع در شرق بندرخمير استان هرمزگان انتخاب شدند. برسي‌هاي اكتشافي بر روي اين دو گنبدنمكي سبب كشف دو كانسار بسيار ارزنده پتاس‌سنگي براي اولين بار در كشور گرديد.(14)

[Sharim]

برنامه‌هاي اكتشاف و بهره‌برداري از ذخاير پتاس شورابه‌اي در بهترين وضعيت تنها يك چهارم پتاس كشور را تامين مي‌كند كه اين نياز و كمبود به اكتشاف پتاس سنگي با حمايت سازمان زمين‌شناسي و اكتشافات معدني كشور جبران مي‌شود. در اين زمينه مطالعه در مورد گنبد نمكي ايلجاق، گنبد نمكي پل و ساختمان نمكي چوپانلو به نتايج قابل قبولي رسيده است . ميزان ذخاير به دست آمده از پروژه‌هاي فوق حداقل 3 ميليون تن عنوان شده كه داراي عيار 50 درصد كاني پتاسيم است كه اين ميزان ذخيره مي‌تواند در نوبه خود بسيار مورد توجه قرار گيرد.. البته با تكميل اكتشافات تحت‌الارضي جهت صدور گواهي‌ اكتشاف گنبد نمكي پل و طبق برنامه‌ريزهاي بلند مدتي كه در اين ‌خصوص صورت گرفته پيش‌بيني مي‌شود تا پايان برنامه چهارم توسعه در زمينه اكتشاف پتاس سنگي به نتايج چشمگيري دست يابيم.مجري پروژه‌هاي پتاس با توجه به ا ين كه نياز كشور به پتاس سالانه بيش از 2 هزار تن است:در حال حاضر در كشور تقريبا توليد پتاس نداريم و نياز به اين مواد معدني عمدتا از طريق واردات تامين مي‌شود كه ارز بري زيادي را به همراه دارد، اما تلاش در جهت بهره‌برداري از ذخيره پتاس ايلجاق ادامه دارد و با آغاز بهره‌برداري، ‌بخشي از نياز‌ داخلي تامين مي‌شود. . اكتشاف ذخيره پتاس ايلجاق استان زنجان با بيش از 2 ميليون تن پتاس به عنوان اولين ذخيره پتاس سنگي ، بالاترين ميزان پتانسيل ارزي اكتشاف پتاس در كشور را به خود اختصاص داده است. درسال 1378 عمليات اجرايي پتاس سنگي ايلجاق آغاز شد و طي يك سال مطالعه و مشاوره با كارشناسان خارجي و يك شركت آلماني توانستيم به دانش فني لازم جهت كشف ذخاير پتاس سنگي دست پيدا كنيم.گفتني است اين معدن با بيش از 2 ميليون تن ذخيره قطعي سالانه 30 هزار تن پتاس مصرفي كشور را مي‌تواند تامين كند كه با هزينه اختصاص يافته بالغ بر يك‌صد و شصت ميليون تومان در واقع حدود يكصد ميليون دلار پتانسيل ارزي داشته است(5). عمليات اكتشافي تا عمق 230 متري در گنبد نمكي ايلجاق با عيار متوسط 25 درصد سولفات‌پتاسيم را مشخص نموده. در اين گنبد درمرحله فرآوري، پتاس بصورت سولفات‌پتاسيم قابل استحصال است.

با توجه به بررسي‌هاي اكتشافي موفقيت‌آميزي كه در گنبدنمكي ايلجاق انجام شده، با 4000 متر حفاري و مغزه‌گيري و همچنين طراحي دقيق استخراج، اين الگو را مي‌توان بصورت يك نمونه موفق كار براي ساير گنبدهاي‌نمكي شمال‌غرب كشور كه در الويت اكتشافي هستند بكاربرد(14). در حال حاضر در زمينه اكتشاف پتاس فعاليت‌هاي خوبي در حال انجام است، پروژه‌ اكتشاف پتاس سنگي پل(كوه نمك، بندر پل)با ذخيره سطحي و احتمالي حدودا يك ميليون تن و عيار متوسط 56 درصد از جمله پروژه‌هايي است كه مراحل انجام عمليات اكتشاف سطحي را به پايان رسانده و مرحله اجرايي عمليات تحت‌الارضي به زودي آغاز مي‌شود. عمليات اكتشافي بر روي گنبدنمكي پهل در سال 1380 نويد دستيابي به ذخاير عظيم پتاس با عيار بسياربالا را در اين گنبد و گنبدهاي نمكي مشابه در گستره زاگرس مي‌دهد.

نمونه‌برداري‌هاي سطحي از بيرون‌زدگي‌هاي پتاس در گنبدنمكي پهل، عيارهايي از 20 تا 95 درصد KCl را نشان داده است. برآوردهاي اوليه نشان‌داده كه بر مبناي بيرون‌زدگي‌هاي موجود، فعلاً حدود 2 ميليون تن پتاس‌سنگي با عيار متوسط 50 درصد KCl را مي‌توان استخراج نمود. با انجام اكتشافات سيستماتيك بر روي اين گنبد قطعاً مي‌توان ذخاير قابل بهره‌برداري بيشتري را مشخص نمود. اكتشاف در اين گنبد در حال انجام است.

وجود گنبدهاي بسياري از اين تيپ در پهنه زاگرس، دورنماي بسيار اميدبخشي را براي اكتشاف ذخاير عظيم پتاس سنگي با عيار بالا در جنوب ايران تصوير مي‌نمايد.

اميد است در سالهاي آتي علاوه بر تامين نياز داخلي كشور، ايران در رديف صادركنندگان‌ پتاس‌ در‌ جهان نيز قرارگيرد(14).
همچنين پروژه‌ اكتشاف پتاس سنگي چوپانلو در شمال غرب كشور به عنوان يك ذخيره سولفاته با پتانسيل بالا مطرح است و مطالعات سطحي در آن در حال اتمام است(5) .

[Sharim]

اكتشاف مقدماتي پتاس در گنبدهاي زران و انجيردان استان هرمزگان
• موقعيت جغرافيايي و سوابق مطالعاتي
گنبدهاي نمكي مذكور در فاصله تقريبي 120 كيلومتري غرب شهرستان بندرعباس و 50 كيلومتري شمالغرب شهرستان بندر خمير واقع شده است . فواصل جاده اي اين محدوده ها 200 و 110 كيلومتر هستند . با توجه به وجود گنبدهاي نمكي پهل در نزديكي اين گنبد و وجود گنبدها در نقشه 1:1000،000 شركت نفت اكتشافات اين منطقه صورت گرديد و راه دسترسي بندر خمير-روستاي چنك مي باشد .

• زمين شناسي و كاني شناسي
سازندهاي رخنمون يافته در اين منطقه شامل پابده ، گورپي ، آسماري ، جهرم ، گچساران ، ميشان ، آغاجاري و بختياري است و نمك هاي وابسته به سري نمكي هرمز باسن پركامبرين ، كامبرين رخنمون داشته كه شامل نمك ، انهيدريت –ژيپس مي باشد .

• شرح فعاليتهاي اكتشافي صورت گرفته و گزارشات موجود
هدف از انجام طرح اكتشاف مقدماتي و تهيه نقشه زمين شناسي 1:20،000 در دو گنبد نمكي به وسعت 40 كيلومتر مربع و نمونه برداري و آناليز و تعيين زونهاي ليتولوژيكي واحد كاني سازي احتمالي ، ليتوژيوشيميايي و اخذ نمونه از چاهك در زونهاي مستعد مي باشد.

• شرح فعاليتهاي در دست انجام
پردازش آناليز نمونه ها و ارايه گزارش نهايي به همراه تعيين ذخيره احتمالي و مستعد يا مستعد نبودن پروژه.

• نتايج و برنامه آينده
در حال آناليز نمونه ها و تهيه گزارش نهايي كه در صورت مثبت بودن ادامه عمليات (18)