فك خزر در تنگناي بيم و اميد
فك تنها پستاندار درياي خزر است كه افرادي حتي از وجود آن بي‌اطلاع هستند.اين پستاندار كوچك‌ترين گونه فك در دنيا است كه فاقد گوش است و به سختي مي‌تواند در خشكي حركت كند. محل زيست فك‌ها به‌صورت فصلي متغير است. اين جانور بيشتر روزهاي بهار، تابستان و پاييز را در آبهاي مياني و جنوبي سپري مي‌كند و تنها در زمستان براي زادآوري به مناطق شمالي كوچ مي‌كنند.
پيشينه حفاظت از فك به قرن نوزدهم برمي‌گردد. در آن زمان، بيش از يك ميليون فك در درياي خزر زندگي مي‌كرد. اما شكار بي‌رويه فك‌ها، جمعيت اين جانور را به حد قابل توجهي كاهش داد؛ چرا كه بررسي‌ها نشان مي‌دهد روسها سالانه تا 160 هزار فك را شكار مي‌كردند.
از سوي ديگر، شكار توله فك‌ها كه دو هفته از عمر آنها بيشتر نگذشته بود آن هم به خاطر استفاده از خز يك‌دست و سفيد آنها، صدمه‌اي جبران‌ناپذير به جمعيت اين حيوانات وارد ساخت. اين كشتار همچنان ادامه دارد چرا كه سال گذشته نيز روسها در گزارشي كه به كميسيون منابع خزر ارائه كردند به كشتن 3746 فك اعتراف كردند.
البته اين بار روسها بهانه كشتن را مطالعات علمي بر روي اين حيوان عنوان كرده بودند. در روز 22 مرداد همزمان با روز حفاظت از محيط‌زيست درياي خزر در شهر انزلي اولين جشنواره حمايت از فك درياي خزري در كنار ساحل دريا، با حضور جمعي از مردم به‌خصوص زنان و كودكان با سخنراني دكتر اسدي، دكتر غفارزاده و مهندس زلفي‌نژاد برگزار شد. هدف از اين جشنواره، آشنايي مردم با مسأله حفاظت از فك خزري بود.
نخستين مطالعات بر روي فك خزر در سال 2000 ميلادي ذيل بخشي از پروژه Ecotox (سموم در اكوسيستم) انجام شد كه هدف آن بررسي وجود سموم و آلودگي در گونه‌هاي ماهي و فك بود. اين پروژه زيرمجموعه برنامه محيط زيست درياي خزر (C.E.P) بود كه از سوي بانك جهاني پشتيباني مي‌شد.
در پي مبتلا شدن فك‌هاي خزر به ويروس (C.D.V (Canine distempe virus يا ويروس سگ‌سانان، دانشگاه ليدز انگلستان تحت حمايت انستيتوي جانور‌شناسي داروين اعلام كرد به‌طور همزمان در 5 كشور حاشيه درياي خزر: روسيه، قزاقستان، تركمنستان، آذربايجان و ايران با همكاري سازمان شيلات، سازمان محيط‌زيست، دانشگاه گيلان و برنامه محيط‌زيست درياي خزر پروژه‌اي به نام داروين را براي حفاظت از فك‌ها در دست اجرا دارد.
اين يك پروژه پژوهشي- آموزشي است كه بر اساس آن، طي 2 سال آينده، محققان ايراني براي پيگيري موضوع درياي خزر در اين پروژه آموزش مي‌بينند. هدف اين پروژه، دستيابي به يك آمار مشخص در مورد فك‌هاي خزر و رفع و يا كنترل تهديداتي است كه اين جانور را تهديد مي‌كند.
مسئول اين پروژه در ايران دكتر هرمز اسدي و دستيار پژوهشي آن ليلي شميمي است، كار آناتومي با سرپرستي دكتر حسن گيلانپور و دكتر حسين اسدي به عنوان كار تكميلي در كنار آن انجام مي‌شود، سرشماري صورت گرفته توسط پروژه داروين نشان مي‌دهد 110000 فك در درياي خزر زيست مي‌كنند. اين آمار با آمار اعلام شده توسط روسيه تفاوت فاحشي دارد چرا كه بر اساس آمار روسها حدود 300 هزار فك در درياي خزر وجود دارد.
از ديگر عوامل تهديد فك‌ها را مي‌توان كشتار توسط ماهيگيران و دام‌گسترها نام برد؛ چرا كه فك‌ها هنگام صيد ماهي براي صيادان مزاحمت ايجاد مي‌كنند. گاهي نيز فك‌ها ماهي‌هاي داخل تور را مي‌خورند. از سوي ديگر فك‌ها براي ماهيگيران كيلكا به عنوان رقيب محسوب مي‌شوند. هرچند كه واژه رقابت در اينجا صحيح نيست زيرا گنجايش معده هر فك فقط 5/2 كيلوگرم است.
مشاهدات حاكي از آن است كه اطراف هر قايق ماهيگيري حداكثر 4 فك در حركت است، اما هر قايق در طول يك شب حداقل 1 تن ماهي صيد مي‌كند. پس اين غيرمنصفانه است كه فك‌ها را رقيب ماهيگيران بدانيم.
با اين همه ماهيگيران با پرتاب نيزه فك‌ها را از قايق‌ها دور مي‌سازند. از هر 10 نيزه كه پرتاب مي‌شود 3 نيزه منجر به كشته شدن فك‌ها مي‌شود. سال گذشته 24 فك مرده پيدا شد كه با نيزه كشته شده بودند و از اين تعداد 4 فك باردار بودند كه جنين‌هايشان هم مرده بود.
آنچه مايه اميدواري است اين‌كه تهديدات انساني قابل كنترل است. با همكاري شيلات و ادارات محيط زيست در استانهاي حاشيه درياي خزر با نمايش فيلم‌هاي آموزشي از صيادان خواسته شد تا از كشتن فك‌هايي كه داخل تورهاي پره- تورهاي مخصوص ماهي سفيد كه در زمستان و پاييز به‌كار گرفته مي‌شود- صرف‌نظر كنند و در عوض اين كار پاداش دريافت كنند. راه حل ديگري كه مد نظر است تبديل نيزه شكاري به نيزه الكترونيك براي استفاده ماهيگيران كيلكا است.
اين نيزه‌ها با ايجاد شوك الكتريكي قابل قبول و بي‌خطر سبب دور شدن فك‌ها مي‌شود. وسايل ديگري هم وجود دارد كه قابل نصب روي تور است و با ايجاد صدا فك‌ها را دور مي‌كند اما اين وسايل گران‌قيمت هستند.
دكتر هرمز اسدي مي‌گويد: حدود 60 تا 80 ماهيگير در كياشهر شناسايي شده اندكه تلاش مي‌شود قانع به همكاري براي حفاظت از فك‌ها بشوند. براي قانع كردن ماهيگيران ابتدا بايد برآورد درستي از ميزان لطمه‌اي كه فك‌ها به صيد ماهيگيران وارد مي‌كنند در دست باشد، سپس توافق‌نامه‌اي براي همكاري با ماهيگيران امضا شود.
وي در ادامه افزود: اكنون موضوع حفاظت از فك از مطالعات ميداني به صحنه سياست منطقه‌اي آورده شده، زيرا ايران و سازمان‌هاي بين‌المللي بايد بتوانند حداقل روسيه را قانع نمايند كه از كشتار فك‌ها به بهانه مطالعات علمي دست بردارند.
اكنون ما در ايران نيز در حال جلوگيري از اين كشتار هستيم. دكتر حميد غفارزاده مدير برنامه محيط‌زيست درياي خزر (C.E.P) نيز در اين‌باره مي‌گويد: در كل كشورهاي حاشيه خزر كه آن را درياي اميد خواندند، برنامه حفاظت از فك تنظيم شده و اجراي آن به عهده دولت‌ها است اما متأسفانه محيط‌زيست در اولويت نيست و از آنجايي كه محيط‌زيست به عنوان يك كار لوكس و تزئيني تلقي مي‌شود چندان به اجراي اين برنامه نمي‌توان اميدوار بود.
در ايران اصل حفاظت محيط زيست به عنوان يك اصل كامل و مهم در قانون اساسي است اما در برنامه‌هاي اجرايي جايي ندارد.
وي مي‌گويد: متأسفانه روز به روز از اولويت محيط زيست كاسته مي‌شود كه اين رويكرد در درازمدت تبعات ناگواري خواهد داشت؛ از جمله سبب مي‌شود حق نسل‌هاي بعدي ضايع شود؛ توسعه شتابان و كوتاه‌مدت، دشمن محيط زيست در بلندمدت است.
به گفته غفارزاده، مهم‌ترين دستاورد برنامه خزر كه از سال 1998 با هدف حفاظت از خزر براي نسل‌هاي آينده آغاز به كار كرد، به گفت‌وگو نشاندن كشورهاي حاشيه خزر در مورد محيط زيست علي‌رغم مشكلات سياسي و حقوقي است.
البته در هيچ‌يك از اين 5 كشور محيط زيست در اولويت نخست قرار ندارد. اما واقعيت اين است نيمي از جمعيت حاشيه خزر ساكن ايران هستند و طبيعي است كه ما الزام بيشتري براي حفاظت از درياي خزر داريم.
جواب بصورت نقل قول
افزايش اميد براي بقاي نادرترين گوزن جهان(گوزن زرد ايراني)
گوزنهاي جزيره اشك در دام نمك
فك‌هاي درياي خزر مورد حمايت قرار مي‌گيرند
