باباطاهر همدانى

[Asalbanoo]

به والله که جانانم تویی تو

بسلطان عرب جانم تویی تو


نمیدونم که چونم یا که چندم

همی دونم که درمانم تویی تو


---------------------


نیا مطلق بکارم این دل مو

بجز خونابه اش نه حاصل مو


داره در موسم گل جوش سودا

چه پروایی کره اینجا دل مو


----------------------


بهارم بی خزان ای گلبن مو

چه غم کنده ببو بیخ و بن مو


برس ای سوته دل یکدم به دردم

ته ای امروز دل تازه کن مو


----------------------


نوای ناله غم اندوته دونو

عیار قلب خالص بوته دونو


بوره سوته دلان واهم بنالیم

که قدر سوته دل دلسوته دونو


-----------------------


خوش آن ساعت که یار از در آیو

شو هجران و روز غم سر آیو


زدل بیرون کنم جانرا بصد شوق

همی واجم که جایش دلبر آیو


-----------------------


مو را درد دلم خو کرده واته

ندونی درد دل ای بیوفا ته


بوره مو سوته دل واته سپارم

ته ذونی با دل و دل ذونه با ته


-----------------------


دل مو دایم اندر ماتم ته

بدل پیوسته بی‌درد و غم ته


چه پرسی که چرا قدت ببوخم

خم قدم از آن پیچ و خم ته


----------------------


بدنیا مو نوینم کام بی ته

بدس هرگز نگیرم جام بی ته


بلرزم روز و شو چون بید مجنون

ندارم یک نفس آرام بی ته


---------------------


دو چشمم را ته خون پالا کنی ته

کلاه عقلم از سر وا کنی ته


اگر لیلی بپرسه حال مجنون

نظر او را سوی صحرا کنی ته


--------------------


دلی دیرم چو مرغ پا شکسته

چو کشتی بر لب دریا نشسته


تو گویی طاهرا چون تار بنواز

صدا چون میدهد تار گسسته


------------------


قضا پیوسته در گوشم بواجه

که این درد دل تو بی علاجه


اگر گوهر به آبی خواهون نداری

همین این جون تو که بی رواجه


--------------------


نذونم لوت و عریانم که کرده

خودم جلاد و بیجونم که کرده


بده خنجر که تا سینه کنم چاک

ببینم عشق بر جونم چه کرده



غمم بیحد و دردم بی شماره

فغان کاین درد مو درمان نداره


خداوندا ندونه ناصح مو

که فریاد دلم بی‌اختیاره


-------------------------


مو را ای دلبر مو با ته کاره

وگرنه در جهان بسیار یاره


کجا پروای چون مو سوته دیری

چو مو بلبل به گلزارت هزاره


------------------------


زغم جان در تنم در گیر و داره

سرم در رهن تیغ آبداره


ندارم اختیاری از چه جوشش

دل مو تاب این سودا نداره


------------------------


مو که یارم سر یاری ندیره

مو که دردم سبکباری ندیره


همه واجن که یارت خواب نازه

چه خوابست اینکه بیداری ندیره


----------------------


دل مو غیرته دلبر نگیره

بجای جوهری جوهر نگیره


دل مو سوته و مهر ته آذر

نبی ناسوته آذر در نگیره


-----------------------


درین بوم و برانم پرورش نه

شوانم جا و روزانم خورش نه


سری دیرم که مغزی اندرو نه

تنی دیرم که پروای سرش نه


-----------------------


به کس درد دل مو واتنی نه

که سنگ از آسمون انداتنی نه


بمو واجن که ترک یار خود که

کسیس یارم که ترکش واتنی نه


---------------------


بدنیا مثل مو دل سوته‌ای نه

بدرد سوز غم اندوته‌ای نه


چسان بندم ره سیل دو دیده

که این زخم دلم لو سوته‌ای نه


----------------------


چو مو یک سوته دل پروانه‌ای نه

بعالم همچو مو دیوانه‌ای نه


همه مارون و مورون لانه دیرن

من دیوانه را ویرانه‌ایی نه


--------------------


ته کت نازنده چشمان سرمه سائی

ته کت زیبنده بالا دلربایی


ته کت مشکین دو گیسو در قفائی

بمو واجی که سرگردان چرائی


----------------------


اگر شاهین بچرخ هشتمینه

کند فریاد مرگ اندر کمینه


اگر صد سال در دنیا بمانی

در آخر منزلت زیر زمینه


---------------------


الهی دل بلا بی دل بلا بی

گنه چشمان کره دل مبتلا بی


اگر چشمان نکردی دیده بانی

چه داند دل که خوبان در کجابی


---------------------


بسوی باغ و بستان لاله وابی

همه موها مثال ژاله وا بی


وگر سوی خراسان کاروان را

رهانم مو سوی بنگاله وا بی


-------------------


جهان بی‌وفا زندان ما بی

گل غم قسمت دامان ما بی


غم یعقوب و محنت‌های ایوب

همه گویا نصیب جان ما بی

[Asalbanoo]

در اشکم بدامان ریته اولی

خون دلم ز چشمان ریته اولی


بکس حرفی ز جورت وانواجم

که حرف جور پنهان ریته اولی


----------------------


دل بی عشق را افسردن اولی

هر که دردی نداره مردن اولی


تنی که نیست ثابت در ره عشق

ذره ذره به آتش سوتن اولی


-----------------------


دل شاد از دل زارش خبر نی

تن سالم زبیمارش خبر نی


نه تقصیره که این رسم قدیمه

که آزاد از گرفتارش خبر نی


------------------------


من دل سوته را لایق ندونی

که در دیوان عشاقت بخونی


هزارون بارم از خونی ببو کم

ز تو زیرا که بحر بیکرونی


----------------------


هر آن کالوند دامان مو نشانی

دامان از هر دو عالم در کشانی


اشک خونین پاشم از راه الوند

تا که دلبر بپایش برفشانی


-----------------------


ته که خورشید اوج دلربایی

چنین بیرحم و سنگین دل چرایی


به اول آنهمه مهر و محبت

به آخر راه و رسم بی وفایی


--------------------


به جز این مو ندارم آرزویی

که باشد همدم مو لاله‌رویی


اگر درد دلم واجم به کوهان

دگر در کوهساران گل نرویی


------------------


مو احوالم خرابه گر تو جویی

جگر بندم کبابه گر تو جویی


ته که رفتی و یار نو گرفتی

قیامت هم حسابه گر تو جویی


--------------------


پی مرگ نکویان گل نرویی

دگر رویی نه رنگش بی نه بویی


ز خود رو هیچ حاصل برنخیزد

بجز بدنامی و بی‌آبرویی


------------------


عزیزون از غم و درد جدایی

به چشمونم نمانده روشنایی


گرفتارم بدام غربت و درد

نه یار و همدمی نه آشنائیی


-------------------


ز دل بیرون نبجتم ناله نایی

ز مژگان تر مو ژاله نایی


شوی نایه که مو خوابت بوینم

به بخت مو به چشم لاله نایی

[Asalbanoo]

دل از دست غمت زیر و زبر بی

بچشمان اشکم از خون جگر بی


هران یاری چو مو پرناز دیره

دلش پر غصه جانش پر شرر بی


----------------------


هر آن باغی که نخلش سر بدر بی

مدامش باغبون خونین جگر بی


بباید کندنش از بیخ و از بن

اگر بارش همه لعل و گهر بی


----------------------


شوم از شام یلدا تیره‌تر بی

درد دلم ز بودردا بتر بی


همه دردا رسن آخر بدرمون

درمان درد ما خود بی اثر بی


--------------------


دل تو کی ز حالم با خبر بی

کجا رحمت باین خونین جگر بی


تو که خونین جگر هرگز نبودی

کی از خونین جگرها با خبر بی


-------------------------


زخور این چهره‌ات افروته‌تر بی

تیر عشقت بجانم روته‌تر بی


مرا اختر بود خال سیاهت

ز مو یارا که اختر سوته‌تر بی


-----------------------


هر آنکس با تو قربش بیشتر بی

دلش از درد هجران ریشتر بی


اگر یکبار چشمانت بوینم

بجانم صد هزاران نیشتر بی


-----------------------


دلم بلبل صفت حیران گل بی

درونم چون درخت پی بگل بی


خونابه بار دیرم ارغوان وار

درخت نهله بارش خون دل بی


----------------------


زشورانگیزی چرخ و فلک بی

که دایم چشم بختم پر نمک بی


دمادم دود آهم تا سما بی

پیاپی سیل اشکم تا سمک بی


--------------------


سخن از هر چه واجم واتشان بی

حدیث از بیش و از کم واتشان بی


بدریا گر روم گوهر بر آرم

هر آن گوهر که وینم واتشان بی


-----------------------


ز بیداد فلک یارون امان بی

امان جستن روز آخرزمان بی


اگر پاره کرم یخه بجا بو

که وامو آسمان پرسرگران بی


-----------------------


هزاران لاله و گل در جهان بی

همه زیبا به چشم دیگران بی


آلالهٔ مو به زیبایی درین باغ

سرافراز همه آلالیان بی


----------------------


خدایی که مکانش لامکان بی

صفابخش جمال گلرخان بی


پدید آرندهٔ روز و شب و خلق

که بر هر بنده او روزی رسان بی


-----------------------


نپنداری که زندان خوشترم بی

سرم بو گوی میدان خوشترم بی


چو گلخن تار و تاریکه به چشمم

گلستان بی ته زندان خوشترم بی

[Asalbanoo]

دل از دست غمت زیر و زبر بی

بچشمان اشکم از خون جگر بی


هران یاری چو مو پرناز دیره

دلش پر غصه جانش پر شرر بی


----------------------


هر آن باغی که نخلش سر بدر بی

مدامش باغبون خونین جگر بی


بباید کندنش از بیخ و از بن

اگر بارش همه لعل و گهر بی


----------------------


شوم از شام یلدا تیره‌تر بی

درد دلم ز بودردا بتر بی


همه دردا رسن آخر بدرمون

درمان درد ما خود بی اثر بی


--------------------


دل تو کی ز حالم با خبر بی

کجا رحمت باین خونین جگر بی


تو که خونین جگر هرگز نبودی

کی از خونین جگرها با خبر بی


-------------------------


زخور این چهره‌ات افروته‌تر بی

تیر عشقت بجانم روته‌تر بی


مرا اختر بود خال سیاهت

ز مو یارا که اختر سوته‌تر بی


-----------------------


هر آنکس با تو قربش بیشتر بی

دلش از درد هجران ریشتر بی


اگر یکبار چشمانت بوینم

بجانم صد هزاران نیشتر بی


-----------------------


دلم بلبل صفت حیران گل بی

درونم چون درخت پی بگل بی


خونابه بار دیرم ارغوان وار

درخت نهله بارش خون دل بی


----------------------


زشورانگیزی چرخ و فلک بی

که دایم چشم بختم پر نمک بی


دمادم دود آهم تا سما بی

پیاپی سیل اشکم تا سمک بی


--------------------


سخن از هر چه واجم واتشان بی

حدیث از بیش و از کم واتشان بی


بدریا گر روم گوهر بر آرم

هر آن گوهر که وینم واتشان بی


-----------------------


ز بیداد فلک یارون امان بی

امان جستن روز آخرزمان بی


اگر پاره کرم یخه بجا بو

که وامو آسمان پرسرگران بی


-----------------------


هزاران لاله و گل در جهان بی

همه زیبا به چشم دیگران بی


آلالهٔ مو به زیبایی درین باغ

سرافراز همه آلالیان بی


----------------------


خدایی که مکانش لامکان بی

صفابخش جمال گلرخان بی


پدید آرندهٔ روز و شب و خلق

که بر هر بنده او روزی رسان بی


-----------------------


نپنداری که زندان خوشترم بی

سرم بو گوی میدان خوشترم بی


چو گلخن تار و تاریکه به چشمم

گلستان بی ته زندان خوشترم بی

[Asalbanoo]

باباطاهر همدانی معروف به باباطاهر عریان از معروف ترین عرفا و شاعران ایرانی قرن چهارم و پنجم هجری است . این شاعر بزرگ در شهر همدان به دنیا آمده است ولی اطلاعات زیادی از زندگی وی در دست نیست، به گونه ای كه برخی از روایات تاریخی وی را معاصر با سلسله آل بویه و همزمان با شیخ الرئیس ابن سینا و برخی دیگر از مورخان او را معاصر با طغرل سلجوقی و حتی همعصر با خواجه نصیر الدین طوسی دانسته اند.

یكی از قدیمی ترین منابع تاریخی زندگی باباطاهر كتاب «راحهٔ الصدور و آیهٔ السرور» راوندی است كه در تاریخ آل سلجوق تألیف شده است . مؤلف این كتاب چنین نقل می كند كه هنگام ورود طغرل سلجوقی به همدان، باباطاهر در قید حیات بوده و ملاقاتی میان وی و امیر سلجوقی روی داده است.

این دیدار تأثیر شگرفی بر طغرل برجای می گذارد كه شرح آن در كتاب چنین آمده است: «شنیدم كه چون سلطان طغرل بگ به همدان آمد، از اولیا سه پیر بودند: باباطاهر، باباجعفر و شیخ همشا كه در كوهكی بر همدان كه آن را خضر خوانند، ایستاده بودند . نظر سلطان بر ایشان آمد كوكبه لشكر بداشت و پیاده شد و با وزیر ابونصر الكندری پیش ایشان آمد . باباطاهر پاره ای شیفته گونه بود . او را گفت : با خلق خدا چه خواهی كرد؟ سلطان گفت: آنچه تو فرمایی، بابا گفت: آن كن كه خدا می فرماید: ان الله یأمر بالعدل والاحسان . سلطان بگریست و گفت: چنین كنم . بابا دستش بگرفت و گفت: پذیرفتی؟ سلطان گفت آری.»

مرحوم دكتر عبدالحسین زرین كوب ضمن اشاره به این روایت راوندی، چنین می گوید: این بابای شیفته گونه كه در وجود این فاتح ناتراش صحراها چنین تأثیری كرد، بدون شك همان صوفی و عارف نام آوریست كه هنوز در همدان مقبره او مزار خاص و عام است و وجود او در چنان هاله ای از قدس و كرامات مستور است كه شناخت حقیقت حالش برای مورخ، دشواری بسیار دارد . در واقع، روایات راجع به او به قدری افسانه آمیز است كه وی را از یك سو با آل بویه و ابن سینا معاصر جلوه می دهد و از سوی دیگر، شاهد قتل عین القضات و حتی هم عصر خواجه نصیر طوسی می سازد.

دكتر زرین كوب در قسمتی دیگر می افزاید: در هر حال، چون قدیمی ترین مآخذی كه در باب وی هست حاكی از آن است كه در هنگام ورود طغرل به همدان هنوز زنده بوده است، سال ۴۱۰ را كه بعضی مآخذ متأخر در باب تاریخ وفاتش ذكر كرده اند قابل قبول نمی توان یافت اما ملاقات طغرل با قول كسانی كه وی را معاصر دیالمه دانسته اند البته منافات ندارد . از روایات دیگر آنچه وی را با عین القضات و خواجه نصیر همعصر می كند نیز نه با یكدیگر می سازد نه با این روایت راوندی . معهذا ممكن است از این اقوال استنباط شود كه باباطاهر همدانی متعدد بوده و یا آن كه شاید این پیوند با نام عین القضات و خواجه نصیر اشارتی باشد به وجود یك رابطه نامرئی بین وجود باباطاهر از یك سو و تعالیم عین القضات و بعضی فرقه های شیعه از سوی دیگر.

منبع قدیمی تر از كتاب «راحهٔ الصدور» كه اشاره ای به زندگی بابا طاهر و مزار او در همدان دارد، نامه های عین القضات همدانی است كه میان سال های ۵۲۰ و ۵۲۵ نوشته شده است . در این نامه ها، از وی در كنار ۲ تن دیگر از عارفان بزرگ همدان، شیخ بركه و شیخ فتحه، یاد شده و به احتمال نزدیك به یقین منظور همان باباطاهر همدانی عارف است.
درباره زندگی و كرامات باباطاهر نیز افسانه های فراوانی وجود دارد از جمله آن كه حكایت كرده اند روزی باباطاهر از طلاب مدرسه ای در همدان خواست كه شیوه علم آموزی را به او تعلیم دهند . طلاب بر سبیل مزاح گفتند كه باید در زمستان شبی را در آب سرد حوضی بگذراند . باباطاهر اندرز آنها را به كار بست و صبح روز بعد خود را صاحب معرفت یافت.


یك داستان عاشقانه هم با بی بی فاطمه نامی كه قبرش در كنار آرامگاه باباطاهر وجود دارد، در میان مردم رایج است كه می تواند به احوال خارق العاده و كرامت آمیز پیر همدان تا حدی رنگ محسوس ببخشد.
باباطاهر عریان از سخنگویان صاحبدل و دردمند و عارفی شوریده حال بوده كه این شوریده حالی از اشعار و نغمه هایی كه سروده و پر از سوز و گداز درونی اوست، نمایان است.

سری دارم كه سامانش نمی بو
غمی دارم كه پایانش نمی بو
اگر باور نداری سوی مو آی
بوی دردی كه درمانش نمی بو

از شاهكارهای باباطاهر مجموعه كلمات قصار وی به زبان عربی است كه عقاید تصوف را در عالم معرفت و ذكر و عبادت و وجود محبت را در جملات كوتاه و مؤثر بیان می كند . شهرت اصلی باباطاهر به واسطه دوبیتی های زیبا و عارفانه اوست كه نشان از پیراستگی شیخ و بی اعتنایی او به مادیات دارد.

زدست دیده و دل هر دو فریاد
كه هر چه دیده بیند دل كند یاد
بسازم خنجری نیشش ز پولاد
زنم بر دیده تا دل گردد آزاد

از خصوصیات رباعیات باباطاهر این است كه به زبان محلی لری سروده شده كه در كتاب های قدیم ادبی به این گونه رباعیات «فهلویات» (اشعار به لغت پهلوی) می گفتند.
در رباعیات باباطاهر، شاعر از پریشانی و تنهایی و ناچیزی خود و درد هجران نالیده و با اشاره به وحدت جهان و دور افتادگی از علم نهان، خصوصیات معنوی درون خود را فریاد می زند . باباطاهر در طول زندگی خود در انزوا و عزلت زیسته است و همین گمنامی و گوشه گیری سبب گردیده كه اطلاعات زیادی از تاریخ تولد و وفات وی در دست نباشد اما به استناد اسناد تاریخی موجود، به طور یقین تاریخ وفات باباطاهر در اواسط قرن پنجم هجری قمری و در شهر همدان بوده است . از آثار به جا مانده بابای سوته دلان ترانه ها یا دوبیتی های اوست كه در بحر هزج مسدس محذوف و به لری سروده شده است و دو قطعه و چند غزل با گویش لری، مجموعه كلمات قصار به زبان عربی و كتاب سرانجام از آثار دیگر وی است.

اشعار باباطاهر سرشار از معانی دل انگیز است و كتاب «سرانجام» وی شامل دو بخش عقاید عرفان و صوفی و الفتوحات الربانی فی الاشارات الهمدانی است.
از خاندان، تحصیلات و زندگی باباطاهر اطلاعات صحیحی در دسترس نیست اما در یكی از دو بیتی های مشهورش سال تولد خود را به حروف ابجد بیان كرده كه پس از محاسبه توسط میرزا مهدی خان كوكب در عهده قاجار به سال ۳۲۶ هجری رسیده كه پس از ۸۵ سال زندگی سراسر عشق و شور وفات یافته است.
در شهر خرم آباد بنایی به نام بقعه باباطاهر وجود دارد كه به اعتقاد برخی زادگاه این عارف و سالك نامدار ایران زمین است.

آرامگاه باباطاهر در شمال شهر همدان در میدان بزرگی به نهام وی قرار دارد . بنای این مقبره كه در ادوار گذشته چندین بار بازسازی شده، در قرن ششم هجری برجی آجری و ۸ضلعی بوده است كه در دوران حكومت رضاخان پهلوی نیز بنای آجری دیگری به جای آن ساخته شده بود . در جریان این بازسازی، لوح كاشی فیروزه ای رنگی مربوط به سده هفتم هجری به دست آمد كه دارای كتیبه ای به خط كوفی برجسته و آیاتی از قرآن كریم است و هم اكنون در موزه ایران باستان نگهداری می شود.

ساخت بنای جدید در سال ۱۳۴۴ خورشیدی با همت انجمن آثار ملی و شهرداری وقت همدان و توسط مهندس محسن فروغی انجام گرفته است كه طی شمار ۱۷۸۰ مورخ ۱۳۷۶‎/۲‎/۲۱ به ثبت آثار تاریخی و ملی ایران رسیده است.
برخی از بزرگان و ادیبانی كه در جوار مزار بابا طاهر آرمیده اند، عبارتند از: محمدابن عبدالعزیز از ادبای قرن سوم هجری، ابوالفتح اسعد از فقهای قرن ششم، میرزا علی نقی كوثر از دانشمندان سده سیزدهم و مفتون همدانی از شعرای قرن چهاردهم (متولد ۱۲۶۸ در همدان متوفی به سال ۱۳۳۰ و صاحب دیوان شعر و انسان كامل).
حضور سراسر معرفت و عرفان شاعر، عارف و سالكی همچون باباطاهر عریان در كنار دیگر بزرگان آسمان ادب، هنر، معرفت، علم و دانش كهن شهر همدان همچون عین القضات همدانی، شیخ الرئیس ابن سینا، میرزاده عشقی و ده ها تن دیگر از افتخارات این دیار، همدان را به یكی از معدود مناطق قطب علم و عرفان و هنر ایران و جهان تبدیل كرده است . در این میان، زیبایی منحصر به فرد آرامگاه و یادمان های این بزرگان و معماری شگفت انگیز مقبره آنها تلفیقی از ذوق، سلیقه و هنر ایرانی است كه اگر یك بار سعادت دیدار آن نصیب هر مشتاقی شود، دیداری هر ساله را به دنبال خواهد داشت.

به صحرا بنگرم صحرا ته وینم
به دریا بنگرم دریا ته وینم
به هر جا بنگرم كوه و در و دشت نشان از قامت رعنا ته و ینم
هزاران غم به دل اندوته دیرم
هزار آتش به جان افروته دیرم
به یك آه سحر كز دل برآرم
هزاران مدعی را سوته دیرم







گزارش: روزنامه ايران