لرزه خیزی ایران ...
مقدمه
سرزمین ایران، به عنوان بخشى از زون فعال زمینساختى آلپ – هیمالیا، طرح پیچیدهاى از مجموعة پوستهها، قطعات زمینساخت و زونهاى متفاوت زمینساختى است که از نگاه نوزمینساختى و لرزهزمینساختى، ویژگیهاى خاص دارد.
شواهد زمین ساختی
شواهد گوناگون مانند زمینلرزههاى امروزى، آتشفشانهاى نیمهفعال، سواحل بالا آمده، تداوم بالا آمدن گنبدهاى نمکى ،کَلفشانها، پیدایش گسلهاى لرزهاى و 000، نشانگر تغییر و تحول ژئودینامیکى کنونى پوسته ایران و عدم تعادل آن است. در یک نگاه کلى، از شمال به جنوب، میتوان سه صفحة بزرگ را در ایران شناسایى کرد. صفحه شمالى، به عنوان لبه جنوبى صفحه توران، شامل چینهاى حاشیهاى کپهداغ و فرونشست خزر جنوبى است که پوسته بازالتى دارد. صفحة میانى که محدود به دو زمیندرز تتیس کهن در شمال و تتیس جوان در جنوب است، شامل موزاییکى از بلوکهاى بخش شمالى اَبَر قاره گندوانا است که رشته کوههاى چینخورده البرز و پهنههاى مختلف ایران مرکزى و خاور ایران را دربر دارد. و سرانجام، ورق جنوبى، شامل واحد بزرگترى از خشکى گندوانا است که لبه شمال شرقی سکوى عربستان را میسازد و بخش ایرانى آن، کوههاى زاگرس نام دارد. جدا از صفحههاى گفته شده باید به رشته کوههاى مکران اشاره کرد که نوعى جدایش درون قارهاى در سکوى پالئوزوییک ایران است که ویژگى زونهاى فرورانش کمشیب را دارد.
در حال حاضر، تنشهاى فشارشى ناشى از بازشدگى دریاى سرخ و گسترش اقیانوس هند موجب حرکت و جابهجاییهاى نسبى متفاوت در پوستهها و قطعات گوناگون قارهاى و اقیانوسى ایران میشود و در نتیجه، فعالیتهاى جوان زمینساختى و تغییرات و تأثیرات متقابل قطعات زمینساختى برهم، که متأثر از ساختارهاى حاصل از فازهاى زمینساختى کهنتر است، زمینه لرزهخیزى به نسبت بالاى ایران فراهم میشود. در ایران، زمینلرزهها به طور عمده حاصل همگرایى قطعات و زونهاى گوناگون است. افزون بر آن، حرکت در امتداد شکستگیهاى اساسى و همچنین محدود کننده و در مواردى قطع کننده قطعات در لرزهزمینساخت ایران نقش دارد.
پهنه های زلزله خیز کشور
با توجه به دادههاى زمینلرزههاى تاریخى و دستگاهى دو نوار لرزهخیز در ایران قابل شناسایى است. یکى نوار جنوبى (کوههاى زاگرس) که روند شمال غربی – جنوب شرقی دارد و دیگرى، شمال ایران که شامل کوههاى کپهداغ و البرز است. بین این دو نوار، از جنوب به شمال، زون سنندج – سیرجان از نظر لرزهخیزى به نسبت آرام است. در ایران مرکزى، کانون زمینلرزهها با شکستگیهاى محدود کننده و در مواردى قطع کننده قطعات کوچک و بزرگ هماهنگ است و تنشهاى به تقریب شمالى یا شمال شرقی، منجر به فرار قطعات ایران به سوى شرق شده و باعث میگردد گسلهاى به تقریب شرقی – غربی مرز شمالى این بلوکها، مانند گسل دشت بیاض و گسل قائنات داراى سازوکار امتداد لغز چپگرد باشند. در حالى که، در مرز جنوبى بلوکها، حرکتها از نوع امتداد لغز راست گرد است. و در بخش مرکزى قطعات، گسلهاى محدودکننده، با روند نزدیک به شمال – جنوب، داراى سازوکار راندگى هستند.
بازشدگى دریاى سُرخ (5/1 تا 2 سانتیمتر در سال) و حرکت صفحة آفریقا – عربستان در راستاى شمال و یا شمال – شمال شرقی و همچنین حرکت صفحه هند در راستاى شمال یا شمال – شمال غربی عامل فراوانى زمینلرزهها در ایران است. چنین حرکتهایى که با دگرشکلى، شکستگى، فرورانش و برخورد صفحههاى کوچک و قطعات گوناگون ایران همراه است، سبب میشود تا توان لرزهخیزى ایران بالا باشد که زمینلرزههاى بزرگ سده بیستم زیر از آن جمله است.
با توجه به محل زلزلههاى تاریخى و سده گذشته، محل گسلها ارتباط لرزهخیزى با گسلها، مطالعات آمارى نتایج حاصل از مطالعات نظرى در مورد توزیع شتاب و اطلاعات شدت نسبى، سطح کشور را به دو حوزه شدت نسبى تقسیم کرده است. در حوزه نخست، احتمال رخداد زمینلرزههایى با شدت نسبى 8 مرکالى و بیشتر وجود دارد و ضریب زلزلهخیـزى «یک» در این حوزه پیشنهاد شده که اغلب شهرهاى پرجمعیت کشور در این حوزه قرار دارند. در حـوزة دوم، احتمال وقوع زلزلههایى با شدت نسبى تا 7 مرکالى وجود دارد و ضریب زلزلهخیزى «75%» است. این حوزه شامل شهرهاى اصفهان، آبادان، خرمشهر، زابل، بیجار، میاندوآب و تکاب میباشد.
بر اساس فعالیت گسلها و اُفت شدت نسبى زمینلرزهها از محل رخداد، سطح کشور را به 5 حوزه تقسیم کردهاند. حوزة (0) با شدت نسبى 3 مرکالى یا کمتر، حوزه (1) با شدت نسبى 4 و 5 مرکالى، حوزه (2) با شدتهاى نسبى 6 و 7 مرکالى، حوزه (3) با شدتهاى 8 و 9 مرکالى و بالاتر و حوزه (4) مناطقى است که اطلاعات کافى در باره آنها موجود نیست. نقشه پهنهبندى خطر لرزهاى ایران، تهیه شده توسط پژوهشگاه بینالمللى زلزلهشناسى و مهندسى زلزله جدیدترین پهنهبندى قابل استناد است.
زمان(شمسی)
پهنه مهلرزه ای
بزرگی
شدت
گسله مسبب زمین لرزه
بهمن1288
سیلاخور(جنوب شرقی بروجرد)
4/7
X
درود
12/2/1308
باغان-گرماب(کپه داغ)
3/7
X
باغان-گرماب
17/2/1309
سلماس(آذربایجان)
3/7
X
سلماس
11/4/1336
سنگچال(مازندران)
8/6
VIII
25/5/1337
فیروزآباد(شمال غربی نهاوند)
6/6
X
گارون-نهاوند
10/6/1341
بویین زهرای قزوین
2/7
X
ایپک
9/6/1347
دشت بیاض(خراسان)
4/7
X
دشت بیاض
فروردین1348
قیر-کارزین(فارس)
9/6
IX
فروردین1356
ناغان- اردل(چهار محال بختیاری)
1/6
VII
آذر1356
درتنگل زرند(کرمان)
7/5
VII
کوهبنان
شهریور 1357
طبس
4/7
X
طبس
آبان 1358
کوریزان(قائنات)
6/6
VII
جواب بصورت نقل قول
لرزه خیزی ایران ...
