● جمع‌آوری، نگهداری و كار با نمونه
هر متخصص حشره شناسی ، در حین انجام تحقیقات صحرایی مجبور به صید كردن نمونه‌ها و كار با آنهاست. این كار معمولاً شامل جمع‌آوری و نگهداری نمونه‌ها با روشهای خاصی است كه عمدتاً، و گاهی اوقات تنها روش‌هایی هستند كه برای مطالعه گروه خاصی از بندپایان به كار می روند. این روش‌ها برای گروههای مختلف حشرات و همچنین در نقاط مختلف، متفاوت هستند. بنابراین ، در ذیل به شرح برخی از نكات اساسی در این مورد می پردازیم.
● اصول جمع‌آوری نمونه و كار با آن
▪ لوازم جمع‌آوری
این وسایل از ساده ترین ابزار، از قبیل توری های حشره‌شناسی و لوله‌های صید ، تا تله های بسیار تخصصی كه برای اهداف خاصی به كار می رود ، متفاوتند. نمونه‌گیری عبارتست از جمع‌آوری نمونه‌ها با یك روش استاندارد به منظور انجام مطالعه كمّی ، كه در آن می توان از ابزار بسیار متفاوتی استفاده نمود. انواع مختلف تله‌ها برای صید حشرات به منظور انجام تحقیقات خاص به كار رفته‌اند. برخی از آنها حشرات را به صورت انفرادی و از طریق مكانیكی به دام می اندازند )مثل تله‌های مكنده) ، در حالیكه سایرین با استفاده از مواد جلب كننده از قبیل نور، دی اكسیدكربن و یا بوی بدن میزبان آنها را صید می كنند.
توری های حشره‌شناسی دستی معمولاً شامل یك كیسه ساخته شده از توری های دارای سوراخ های ریز هستند كه به دور یك قاب دایره‌ای متصل گردیده است. این قاب از جنس آلومینیوم بوده و طوری طراحی شده كه می توان در موقع عدم استفاده ، آن را از هم جدا نمود. هدف صید ، مشخص كننده نوع مناسب توری است. در مورد پشه ها، كار با كیسه‌های توری سفید راحت تر است ، در حالی كه برای جمع‌آوری پروانه‌ها توری سیاه طرفدار بیشتری دارد.
وسیله جمع‌آوری مهم دیگر آسپیراتور است. این وسیله انواع مختلفی دارد. آسپیراتورها وسایل ساده، ولی مؤثری هستند كه حشرات كوچك را از طریق مكیدن به داخل ، صید می كنند. عمل مكش هوا هم توسط دهان فرد جمع‌آوری كننده و هم با وسایل حبابی شكل پلاستیكی صورت می گیرد. در برخی موارد هم فَن‌های كوچكی كه با نیروی باتری كار می كنند ، این عمل را به عهده دارند.
ساده‌ترین نوع آسپیراتور، یك لوله شیشه‌ای یا پلاستیكی شفاف به طول حدود ۲۵ سانتیمتر است كه یك توری بر روی یك انتهای آن قرار گرفته و بر روی توری یك لوله بلند قابل انعطاف متصل شده است. انتهای دیگر لوله پلاستیكی قابل انعطاف در دهان فرد جمع‌آوری كننده قرار می گیرد و با عمل مكش هوا، حشرات را می توان به سادگی درون لوله شیشه‌ای كشید.
حشرات كوچك مثل پشه‌خاكی ها و میدج‌های Culocoides را می توان از طریق الكتریسیته ساكن كه در لوله‌های پلاستیكی ایجاد می شود، به آنها چسباند و جمع‌آوری نمود؛ به ویژه این كار را می توان با لوله‌های ساخته شده از جنس پلی استیلن شفاف به خوبی انجام داد.
▪ كشتن و نگهداری نمونه‌ها
مهمترین نكته‌ای كه باید در حین كشتن و نگهداری نمونه مد نظر داشت ، ویژگی هایی است كه برای تشخیص آن به كار می روند. عدم توجه به این نكته در هر یك از مراحل اولیه می تواند تعداد زیادی از نمونه‌هایی را كه به دقت جمع‌آوری شده‌اند ، غیر قابل استفاده سازد. به عنوان مثال ، پشه‌ها نباید در مایعات نگهداری شوند و یا توسط آنها جمع‌آوری گردند؛ زیرا فلس‌هایی را كه بدن و بال‌هایشان را پوشانده از دست خواهند داد و این كار، تشخیص آنها را تقریباً غیر ممكن می سازد. همچنین كیفیت نمونه در بسیاری از حشرات و سایر بندپایان در صورتی كه گذاشته شوند تا بمیرند ، پایین خواهد آمد.
برای شناسایی یا ذخیره طولانی مدت به صورت نمونه‌های مورد استفاده در شناسایی سایر نمونه‌ها ( نمونه‌های مرجع ) ، باید آنها را از طریق تماس دادن با یكی از تركیبات كشنده استاندارد ، كشت. این مواد شامل استات اتیلن ، اتر، تتراكلرواتان و كلروفرم هستند كه می توان آنها را روی یك تكه پنبه ریخت و پنبه آغشته را به همراه نمونه در یك بطری یا لوله شیشه‌ای گذاشت. حشرات را می توان از طریق سرما دادن ( فریز كردن ) نیز كشت ( اگر چنین امكاناتی در شرایط صحرایی وجود داشته باشد ). راه دیگر برای كشتن نمونه‌ها، استفاده از گرمای شدید نور آفتاب است. لاروها را می توان با انداختن در الكل كشت. افراد بالغ بندپایان كوچك را نیز می توان در الكل یا به صورت مونته در لام نگهداری نمود. لاروهای بزرگ دوبالان ( مثل لارو مگس‌های موسیده یا كالیفوریده) را به خوبی در آب جوش می توان كشت. نمونه‌ها در آب جوش شكل خود را حفظ می كنند و چروكیده نمی شوند.
بخار حاصل از مایعات كشنده بر روی دیواره‌های بطری‌ها و لوله‌های مرگ، به ویژه در شرایط گرم نواحی گرمسیری، باقی می ماند و رعایت این نكته مهم است كه نمونه‌ها به محض مردن باید برای سوزن زدن از شیشه مرگ خارج شوند. نمونه‌ها باید بلافاصله پس از مرگ ، اندازه گیری و سوزن زده شوند و یا به روش دیگری ذخیره گردند تا از چروكیده و یا شكننده شدن زیاد آنها جلوگیری به عمل آید. این عمل به ویژه در مورد هر نمونه‌ای كه در معرض كلروفرم قرار گرفته، باید انجام شود؛ چون این ماده كشنده به سرعت بدن حشرات را سفت و شكننده می سازد.
سه روش اساسی نگهداری كه به صورت عمومی مورد استفاده‌اند ، عبارتند از: خشك ، غوطه ور در مایع و مونته در لام.
مراقبت از كلكسیون‌های حاوی حشرات سوزن زده شده در برابر آفات و قارچ‌ها، به ویژه در نواحی گرمسیری ممكن است كار مشكلی باشد. برای این كار باید مراحلی طی شود كه اولین آنها مطمئن شدن از نگهداری نمونه‌ها در جعبه‌هایی است كه تا حد امكان در برابر نفوذ هوا عایق باشند. بدین منظور جعبه‌های مخصوصی ساخته شده‌اند كه توصیه می كنیم از آنها استفاده گردد. كیپ بودن درب این جعبه‌ها، مانع از ورود آفات به داخل جعبه و از بین رفتن نمونه‌ها می شود. آغشتن جعبه با قارچ كش (مثل مرتیولات) معمولاً برای جلوگیری از كپك زدن نمونه كافی است، اما برای حفاظت بیشتر در مكان‌های به شدت نمور و مرطوب، هر جعبه نگهداری را می توان به صورت محكم و كاملاً عایق، در یك جعبه پلاستیكی حاوی مقداری سیلیكاژل پیچید. یك حشره كش ( از قبیل دیكلرووس) كه در جعبه‌ای در داخل یك بلوك پلاستیكی كه در قسمتی از جعبه ثابت شده، پاشیده می شود؛ می تواند بسیار مؤثر باشد. اما این كار باید به صورت مرتب تكرار گردد.
● اطلاعات مربوط به نمونه
نمونه‌های فاقد برچسب ارزشی ندارند. بنابراین هر نمونه باید دارای برچسب‌هایی كه اطلاعات مربوط به محل و زمان صید نمونه در آن درج شده، باشد.
اطلاعات جغرافیایی ، باید شامل كشور، بخش كشور ( استان، ناحیه یا شهرستان )، جهت‌یابی با ذكر خصوصیاتی از قبیل نام روستا، رودخانه، ارتفاع محل و … باشد.
اطلاعات برچسب باید ارائه كننده تاریخ صید بر حسب روز، و همراه نمونه باشند. یعنی به سوزنی كه نمونه خشك مونته شده به آن متصل است ، الصاق گردند؛ یا در زیر ویال‌ها ( در مورد نمونه‌هایی كه به صورت مایع نگهداری می شوند) قرار گیرند و اگر نمونه‌ها به صورت لام میكروسكوپی مونته شده باشند ، به لام‌ها چسبانده می شوند.
● ارسال نمونه‌ها از طریق پست
در صورتی كه برای تشخیص نمونه نیاز به یك متخصص باشد ، و یا برای سایر مقاصد ، از قبیل ارسال نمونه برای قرار گرفتن در یك كلكسیون مرجع ، می خواهید آن را از طریق پست ارسال نمایید؛ نیاز به بسته‌بندی خاصی می باشد. متأسفانه بسیاری از نمونه‌ها به صورت شكسته شده یا با خسارت‌های غیر قابل جبران به مقصد می رسند. این امر تقریباً بیشتر به خاطر بسته‌بندی نادرست و ضعیف آنها می باشد، تا به خاطر اهمال و بی دقتی در سرویس‌های پستی. از خسارت دیدن نمونه می توان با رعایت احتیاطات ساده‌ای جلوگیری به عمل آورد.
نمونه‌های موجود در مایعات باید در داخل ویال‌های پلاستیكی یا شیشه‌ای كه دارای یك درب پیچ دار هستند، ارسال شوند و نباید در لوله‌هایی كه با چوب پنبه یا قطعات پلاستیكی مسدود شده‌اند، قرار گیرند. در صورتی كه ویال‌های شیشه‌ای به دقت بسته‌بندی شوند، امنیت آنها به اندازه انواع پلاستیكی است، اما از هر نوعی كه استفاده می شود، درپوش‌هایشان باید با چسب بسته شوند، تا خطر تراوش مایع و خشك شدن محتویات لوله كاهش یابد.
از ظروف چوبی توخالی موجود در بازار می توان برای پست كردن ویال‌های با اندازه‌های مختلف، استفاده نمود. هر ویال باید در داخل این لوله‌ها با نوارهای دستمال كاغذی كه در اطراف آن چپانده می شود، در جای خودش فیكس شود تا نمونه‌ها در حین انتقال تكان نخورند و بدن آنها متلاشی نشود.
برای ارسال پستی حشراتی كه به صورت خشك سوزن زده شده‌اندی، باید آنها را در یك جعبه محكم و تانشو، لاستیكی یا چوبی كه آن هم به نوبه خود در یك كارتن بزرگتر قرار می گیرد، بسته‌بندی كرد. تقریباً همه خسارتی كه به نمونه‌های سوزن زده شده در پست وارد می شود، در اثر فقدان یا ضخامت كم و ناكافی بسته‌بندی اطراف آنها و جعبه محتوی نمونه می باشد. حداقل ضخامت ۸ سانتیمتر از ماده بسته‌بندی نرم (مثل پلاستیك حباب‌دار)، یا پشم چوب باید در اطراف هر سطحی حتی یك جعبه نمونه كوچك ، و بیشتر برای جعبه‌های ذخیره بزرگ مورد استفاده قرار گیرد.
فضای بین نمونه‌هایی كه به صورت سوزن زده شده ارسال می شوند ، باید طوری تنظیم شود كه اگر نمونه‌ها به صورت تصادفی در حین حمل و نقل بچرخند ، با یكدیگر برخورد نكنند. یك قطعه پنبه باید در گوشه جعبه قرار داده شود تا قطعات شكسته شده بدن نمونه‌ها در آن گیر كنند و به بقیه صدمه نزنند.
محتویات بسته ارسال شده ، به صورت متداول روی سطح خارجی آن یا روی هر فرم لازم به صورت نمونه برای مطالعه علمی ؛ فاقد ارزش تجاری” باید نوشته شود. این كار باعث می شود كه در موقع بازرسی گمرك ، جعبه را باز نكنند و محتویات آن آسیب نبیند.
منبع: تهیه کننده : علی لایق
موزه جانورشناسی دانشکده علوم _دانشگاه آزاد اسلامی مشهد
