نوازندگی نی

[Asalbanoo]

نی به عنوان تنها ساز رسمی بادی موسيقی ما، سازيست که قابليت توليد دو نوع صدای کاملا متفاوت از هم را دارد. در سازهای بادی موسيقی کلاسيک معمولا برای تغیير رنگ صدايی از وسيله اي به نام سوردين استفاده ميکنند که بنا به نظر آهنگساز از اين وسيله برای بيان بهتر حالت اجرای يک قطعه استفاده ميشود. سوردين وسيله ای است که در ساز قرار مي دهند و باعث مي شود صدای ساز به نحوی محسوس تغيير کند، به طوريکه اگر شنونده ای که با اين وسيله و کاربرد آن آشنا نباشد، تصور مي کند اين صدا از سازجديدی توليد مي شود.

در سازهای ايرانی اين وسيله تعريف نشده و اين سازها با رنگ طبيعی خود اجرا ميشوند که صرفا يک نوع صداست. مثلاً ساز تار دارای صدای مشخص و متمايز از سازهای ديگر است که نوازندگان اين ساز صرفا با همان صدای مشخص به نوازندگی ميپردازند و در ارکسترهای مختلف و در تکنوازيها شاهد صدای تعريف شده ی تار هستيم.

البته هر نوازنده ای بنا به خلاقيت خود به وسيله تغيير درتکنيک نوازندگی سعی ميکند صدای ساز خود را کمی متفاوت نشان دهد. برای مثال ميتوان به جابجا کردن زاويه و فرم مضراب توسط نوازنده ی تار اشاره کرد که در نهايت نيز تغيير بنيادی در صدای ساز به اين طريق صورت نمي پذيرد. مثال ديگر را میشود در نوازندگی تار با ناخن زد که آن هم فقط يک رنگ صدايی خاص است و با تغيير در دو صدای نی کاملا متفاوت است.

صداهای شاخص نی دو نوع است. صدای اول يا همان بم که معمولا مردم صدای نی را در اين فرم مي شناسند. صدای دوم یا همان بم نرم است. این صدا بر اساس طبقه بندی ای که سابقا" به دلیل عدم وجود نت "سی" وجود نداشته و معمولا در گذشته "بم نرم" را جزو سه صدای اصلی (براساس طبقه بندی صدایی قدیم) قرار نمیدادند ولی با تغییراتی که در ساختمان نی از سالها پیش توسط دکتر حسین عمومی در نی بوجود آمده و نت "سی" به نی افزوده شده، باید صدای اوج و غیث را در امتداد بم نرم قرار دهیم. صدای بم صدايی است با حجم صوتی بالا نسبت به اصوات ديگر نی اعم از اينکه به صورت لبی نواخته شود يا دندانی


امروزه هنرجوي نی، ميبايست ابتدا با اين صدا، نوازندگی را شروع کنند. چون هنگامی که هنرجو سعی در توليد صدا از نی مي کند، صدايی دورگه از ساز خارج ميشود که هم شامل صدای اول(بم) و هم شامل فواصل بالای صدای دوم (همان صدای اوج و غیث سابق) است. توضیح آنکه بر اساس طبقه بندی جدید، صدای "بم نرم" از چهار رجیستر صدایی تشکیل شده است: رجیستر اول، از نت "سی" (روی خط دوم حامل با کلید فا) شروع و تا "لا" (روی خط پنجم حامل با کلید فا) ادامه دارد. رجیستر دوم، یا همان صدای اوج سابق، از نت "سی" بالای خط حامل با کلید فا شروع و تا نت "لا" (بین خط دوم و سوم حامل با کلید سل) ادامه دارد.

رجیستر سوم، یا همان صدای غیث سابق، از نت "سل" (روی خط دوم حامل با کلید سل) شروع و تا نت "می" (بین خط چهارم و پنجم حامل با کلید سل) ادامه دارد. رجیستر چهارم، یا همان صدای پس غیث سابق، از نت "دو" (روی خط سوم حامل با کلید سل) و تا نت "فا " (روی آخرین خط حامل با کلید سل) ادامه دارد.


لازم به ذکر است که نی توانایی اجرای نت "سل" بالای خط حامل با کلید سل را هم دارد ولی بخاطر مشقاتی که اجرا کردن این نت دارد و نیز صدای نه چندان شفاف ، اکثر نوازندگان نی از اجرای این نت صرف نظر میکنند. برای اجرای این نت میبایست، خود ساز این قابلیت را داشته باشد که میزان هوا، زاویه دمیدن و فرم دهان و زبانی که مخصوص این نت است میباشد را تبدیل به صدا کند. (توضیحات بیشتر در رابطه با طریقه تولید صدای شفاف در رجیسترهای بالای صدای بم نرم در مقالات آتی داده خواهد شد.)

اگر در اين حالت مربی او سعی کند صدای ساز هنرجو را به نحوی بسازد که صدای دوم توليد شود چند اشکال پيش ميايد.

اول اينکه هنرجو در ابتدا نميتواند بين رجیستر صدایی دوم و سوم بم نرم، تفاوتی را حس کند، مگر گوش موسيقايی او قوی باشد که اغلب اينگونه نيست و اين باعث ميشود بسا مدتی فرد سعی کرده، صدای دوم را از نی درآورد ولی درعمل صدای سوم يا حتی چهارم را توليد مي کرده و خود متوجه اين موضوع نبوده. زيرا در اوايل نوازندگی، فرد نفس خود را نمي تواند به خوبی کنترل کند و معمولا هوا را با فشار زياد و نوسان بالا وارد نی ميکند.

ولی درصدای بم به علت حجم زیاد این صدا، تبدیل رجیستر اول به رجیسترهای بعدی بم به نسبت بم نرم مشلکتر است و نیاز به فشار بیشتری برای دمیدن دارد،در این حالت نوازنده مبتدی بهتر میتواند روی صدای اول برای کنترل یکنواخت کردن دمیدن مانور دهد.

صدای بم نیز به مانند صدای بم نرم، از چهار رجیستر صدایی تشکیل شده و صرفا" رجیستر اول آن که همان صدای شاخص نی است قابل استفاده میشود و رجیستر های دیگر آن به دلیل نویز زیاد کار برد آنچنانی ندارد.

البته نت های ابتدایی رجیستر دوم به دلیل اینکه شباهت زیادی با صدای اصلی بم دارند، میتوان از آنها برای امتداد رجیستر اول بم تا یک اکتاو و نیم، یعنی از نت " سی" (روی خط دوم حامل با کلید فا) تا نت "فا" (بین خط اول و دوم روی کلید سل) استفاده کرد.


دوم فردی که ابتدای نوازندگی خود را با صدای بم شروع کرده به راحتی ميتواند در ادامه صدای دوم را بسازد، زیرا پس از مدتی هنرجو کنترل دميدن در نی را بدست آورده و به ترتيب و توالی نتهای محدوده ی صوتی بم آشنا شده و صدای دوم را نيز که از نظر ترتيب نتها همانند صدای بم است، با اندکی تمرين و بدون اينکه با فواصل ديگر ترکيب شود، ميتواند اجرا کند.

صدای بم را در حالت نوازندگی دندانی نی باید صدای اصلی محسوب کرد، يعنی صدای پايه ای نی همان بم است و صداهای ديگر از مشتقات بم به حساب ميايند. برای روشن شدن مطلب و اينکه بر چه اساس صدای اصلی نی، بم است ميتوان صدای انسان را مثال زد.

صدای طبيعی و اصلی انسان همان صداييست که با آن صحبت ميکنيم و حتی در محدوده طبيعی خود آواز مي خوانيم. حال اگر سعی کنيم از حد صوتی خود فراتر رويم مجبور ميشويم با اندکی تغيير در فرم و استيل صدايی، وارد صدای ديگری شويم که اصطاحاً صدای فالست(folse ) نامگذاری شده است. در نی نيز همين تغييرات را ميتوان ديد. اگر صدای بم را همانند صدای طبيعی انسان در نظر بگيريم، رجیسترهای دوم و سوم نی همان صداهای غير طبيعی يا فالست مي باشد

[sise]

به جرات میگویم که سخت ترین ساز موسیقی ایرانی "نی" میباشد. بخصوص برای ایجاد صدای "سوم" که تا بخواهد این صدا آنی شود که باید، خون دلها باید خورد.

نی حدیث راه پر خون میکند
قصه های عشق مجنون میکند.

[Actros]

ممنون
مژگان خانوم

استاد حسن کسایی میگه که هرکی تونست صدای نی رو در بیاره هنرمنده

[Asalbanoo]

متنی که در پیش رو دارید، مقدمه ایست از دکتر حسین عمومی، که در آغاز همایش "نگرشی نو به ساختار ساز نی" قرائت شد.

بیزارم از آن گوش که آواز نی ا ُشنود

وآگاه نشد از خرد و دانش نایی

"مولانا"

نی به عنوان قدیمیترین وسیله موسیقی ساخت دست بشر شناخته شده است. نتیجه کاوشهای بعمل آمده در این زمینه، تاریخ استفاده از گیاه نی را برای ساختن سازهای بادی در ارتفاعات امریکای جنوبی (در کشور پرو) به ده هزار سال قبل باز می گرداند. نقاشان ایرانی در مینیاتورهای خود از هزار سال قبل تصویر "نایی" را در جلسات سماع همراه با دف به تصویر کشیده اند.

نی در موسیقی دراویش ترکیه در استامبول و قونیه دارای اهمیت ویژه ای است و صدای نی همواره در مراسم ذکر در تکیه ها به گوش می رسد.

نزدیکی تاثیر صدای نی به صدای انسان و کیفیات صوتی این ساز، آنرا بصورت نمادی از روح بشر معرفی کرده است. چنانچه در پنج هزار سال قبل در مصر، نی را به همراه جسد نوازنده آن به خاک می سپردند! با این باور که روح نوازنده در ساز او باقی می ماند.

در ادبیات فارسی نیز نوازنده نی و نایی مورد توجه اکثر شعرای کلاسیک ایران بوده و در اشعار آنها دارای منزلت خاصی می باشد.

گیاه نی نسبت به شرایط اقلیمی و خاک نقاط مختلف کره زمین دارای تنوع بسیاری است و به صور مختلف برای ساختن سازهای بادی مورد استفاده بشر قرار گرفته است. اما بطور کلی هر ساز بادی از دو قسمت اصلی تشکیل شده یکی مولد صدا و دیگری لوله تشدید یا رزنانس. تفاوت در شکل لوله تشدید انواع نی ها خیلی کم می باشد در صورتی که مولد و نحوه تولید صدا در فرهنگهای مختلف دارای انواع گوناگونی است.

در سازهای بادی صدا یا در اثر برخورد ستونی از هوا به لبه تیز تیغه ای تولید می شود مانند تولید صدا در نی لبک و انواع نی ها یا صدا در اثر لرزش زبانه ای از جنس پوسته بیرونی نی تولید میشود مانند مولد صدا در سرنا و قره نی و یا در اثر لرزش لبهای نوازنده در ترومپت، سپس نسبت به طول های مختلف لوله تشدید، فرکانس ها و نت های مختلفی را میتوان تولید کرد.

در نی ایرانی سر تیز لبه نی، بین دندانهای فوقانی نوازنده قرار میگیرد و هوا از بین زبان سقف دهان گذشته و بوسیله زبان به سر تیز لبه نی هدایت میشود و صدا تولید میگردد.

در موسیقی محلی ترکمنستان نیز، نی را بر روی دندانها قرار می دهند و سرفلزی ساز با دندان نوازنده در تماس است، این تنها موردی می باشد که به تکنیک مورد استفاده در مکتب ایران و یا مکتب اصفهان تشابه دارد. در نقاشیهای موجود در یکی از موزه های اروپا اثر میرزا علی نقاش اوایل دوره صفویه یعنی اوایل قرن نهم هجری طرز قرار گرفتن نی در دست نایی را کاملا" متشابه با تکنیک امروز نشان می دهد.

توجه به این مینیاتور قدمت استفاده از دندان در نوازندگی نی و تولید صدا توسط زبان در ایران را احتمالا" از دوره قاجاریه و نایب اسدا…اصفهانی به دوره قبل از قاجار بر می گرداند یا شاید در دوره های قبلی این تکنیک متداول بوده ولی قبل از "نایب" فراموش شده و او مجددا" آن را احیا کرده است . چندین نسل نوازندگان نی ایران از شهر اصفهان برخاستند از جمله سلیمان، آقاباشی، نایب اسدا… اصفهانی، مهدی نوایی، حسین یاوری و استاد بزرگ زمان ما، استاد سید حسن کسائی. امروز نیز آثار علاقه به این ساز و سنت نی نوازی در بین مردم اصفهان مشهود است. کم و بیش همه از چگونگی این تکنیک مطلعیم. تنها می توان اضافه کرد که استفاده از زبان، حجم داخل دهان و دندان و لب های نوازنده همگی رنگ و کیفیتی خاص به صدای نی ایرانی بخشیده که آن را از همه سازهای هم خانواده خود متمایز ساخته است.

[Asalbanoo]

در بین انواع سازهای بادی ایرانی که از قدیم مورد استفاده قرار می گرفته مانند، مزمار، نرم نای، درازنای، سرنا و... تنها امروزه نی توانسته در موسیقی ایرانی و در کنار دیگر سازهای کلاسیک ایرانی مثل تار، سنتور، سه تار و کمانچه قرار بگیرد و به اصطلاح یک تنه نقش سازهای بادی را در ارکستر ایرانی ایفا کند.

دلیل این موضوع را از دو دیدگاه میتوان بررسی کرد. اول از جهت نوازندگان این ساز که توانستند خصوصیات و ویژگیهای نی را به نحو کامل و مطلوبی عرصه کنند و قابلیت آن را نشان دهند. به عبارت دیگر افرادی که به نوازندگی نی روی آوردند با ممارست بسیار تکنیکها و حالاتی که معمولا در موسیقی ایرانی اجرا میشود را به نی منتقل کردند.

دوم از جهت خود ساز که به دلیل فرم صدادهی و نیز در عین سادگی، کاملتر بودن آن نسبت به دیگر سازهای بادی ایران، توانست تمام آهنگها و نغمه های موسیقی ردیف دستگاهی ایرانی را به خوبی اجرا کند واینکه صدایی که از نی خارج میشود از لحاظ رنگ صدایی به خوبی با دیگر سازهای کلاسیک ایرانی ترکیب شد.

از قدیم نی را طبق الگوهای مختلفی می ساخته اند؛ یعنی از لحاظ طول، تعداد سوراخ و تعداد بندها، انواع گوناگونی، نی وجود دارد. به عبارت دیگر نی گاهی بلند یا کوتاه ساخته میشود و نیز برخی از انواع نی دارای 6 یا 7 سوراخ و گاهی داری 9 سوراخ میباشد. از میان انواع نی، نی هفت بند، امروزه پرکاربردترین ساز بادی در ایران میباشد. نی هفت بند دارای 6 گره، 6 سوراخ و 7 بند میباشد، که 5 سوراخ آن در جلوی ساز و یکی نیز در پشت ساز قرار دارد.توضیح آنکه سوراخ ششم به این علت در پشت نی قرار دارد که بتوان با انگشت شست آن را به راحتی مهار کرد. از لحاظ اندازه هم این ساز به صورتهای مختلفی، طبق الگوهایی که به مرور زمان به وسیله نوازندگان کشف شده، ساخته می شود .
این شیوه نوازندگی بیشتر در ایلات و عشایر و بین چوپانان و به اصطلاح محلی ها رواج دارد. معمولا صدایی که بدین صورت توسط این قشر نوازندگان از نی تولید میشود، صدایی است نسبتا بلندتر از حالت طبیعی و همراه با ناخالصی. در موسیقی ردیف دستگاهی و کلاسیک ما نیز در ارکسترهای ایرانی این روش صدادهی، چندان معمول نبوده و نمیباشد.

حالت دوم به اصطلاح فرم "دندانی" نام دارد که همان تیغه سر نی در این روش به جای قرار گرفتن در روی لب، بین دو دندان پیشین نوازنده قرار میگیرد. باریکه هوایی را در این حالت به جای روزنه بین دولب،فاصله بین سقف دهان و زبان تولید میکند. این روش نسبت به روش اول از قدمت کمتری برخوردار است و احتمالا در اصفهان، نی نوازی به صورت دندانی ابداع و ترویج شده. زیرا تا آنجا که تاریخ نشان میدهد، اولین نوازنده های نی به سبک دندانی در اصفهان بوده اند مثل سلیمان اصفهانی، ابراهیم آقاباشی، نایب اسدالله اصفهانی، و استاد حسن کسائی که این نوع نوازندگی را به اوج تکامل خود (تا به امروز) رسانده اند.

نوازندگی با هر یک از این دو شیوه نسبت به یکدیگر معایب و محاسن خاص خود را دارد. هر چند شیوه دندانی روش متداول در بین نوازندگان حرفه ای نی است. ولی این موضوع را نباید دلیل بر نفی محاسن شیوه لبی در نوازندگی دانست. در مقاله بعدی راجع به خصوصیات هر کدام از این دو روش توضیح خواهیم داد ...

[Asalbanoo]

همانطور که در مقاله قبل گفته شد، نوازندگی نی هفت بند به دو روش به اصطلاح "دندانی" و "لبی" صورت میگیرد. حال به توضیح تفصیلی هر یک از این دو روش و ویژگیهای آنها می پردازیم.

روش اول: در این روش صدایی که از نی تولید می شود به وسیله باریکه هوایی است که از شیار میانی زبان ایجاد شده و با برخورد به قسمت پشت دندانهای پیشین بالایی به داخل نی هدایت شده و تولید صدا میکند. به عبارت دیگر تیغه سر نی بین دو دندان جلویی قرار میگیرد. البته کسانی که فاصله دندانهای آنها به اندازه ای نیست که سر نی بین دو دندان پیشین آنها قرار بگیرد، معمولا با ایجاد شیار بر روی سرنی قسمت بین دو دندان جلویی خود را داخل این شیار قرار میدهند(ابداع کننده این روش استاد محمد موسوی میباشد)

نکته قابل توجه در روابط با سر نی، جنس آن است. جنس سر نی، در جنس و شکل صدای تولید شده تاثیر دارد. نوازندگان از موارد مختلفی برای ساختن سر نی استفاده می کنند که این اختلاف بیشتر به دلیل سلیقه شخصی هر یک از آنها است.

در قدیم اغلب از خود نی به عنوان سری استفاده میشد که به علت ضخامت آن صدای صاف و مطلوبی از نی خارج نمیشد. البته بعدها نوازندگانی که از جنس خود نی استفاده میکردند با تراشیدن و کم کردن ضخامت آن توانستند از نی صدایی مطلوب و شفاف تولید کنند(استاد حسن کسائی از جنس خود نی برای سری استفاده میکند)

عده ای نیز از جنس فلز مثل برنج یا استیل استفاده میکنند که به نظر میرسد استفاده از این جنس، بیشتر در صدای دوم و سوم(یعنی اوج و غیث) باعث زنگ دار شدن صدای نی میشود.

برخی از نوازندگان نی خصوصا" در سالهای اخیر از جنس طلق های پلاستیکی استفاده میکنند. این جنس بیشتر در صدای دوم و سوم میتواند به نوازنده کمک کند که صدایی شفاف تولید کند.(استاد حسن ناهید امروز از این روش برای نوازندگی استفاده میکنند)

در مجموع باید گفت تاثیر جنس سر نی، در تولید صدای مطلوب به مراتب کمتر از شیوه قرار دادن و حالت زبان و فرم دندانهای نوازنده (مخصوصا" دو دندان جلویی) می باشد؛ زیرا دیده شده که دو نوازنده نی با استفاده از یک جنس مشابه در سری، دو صدای کاملا متفاوت از نی تولید کنند. نوازندگی به شیوه دندانی به دلیل تولید دو نوع صدای متمایز یعنی صدای اول (بم) و دوم (اوج) باعث شده که نی در بین تمام سازهای بادی از این نظر منحصر بفرد باشد. به عبارت دیگر دو صدای متفاوت از هم (که شاید برای کسی که آشنا به این دو صدا نباشد در باری امر تصور شود که دو ساز مختلف است) خصوصیت بارز این نوع نوازندگی است و شاید این خصیصه باعث شده که امروزه بیشتر از این روش برای نوازندگی نی استفاده شود و شیوه لبی چندان مورد توجه قرار نگیرد. تکنیک های ویبراسیون و گلیساندو، در این روش تماما به وسیله لب نوازنده انجام میشود، یعنی نوازنده با باز کردن و بستن قسمت آزاد لب خود (یعنی قسمتی از لب که نی بر روی آن قرار نگرفته) می تواند این دو تکنیک را اجرا کند.

اجرای تکنیک استکاتو به دلیل اینکه زبان در روش دندانی آزاد نیست به راحتی شیوه لبی نمی باشد. توضیح آنکه اجرای تکنیک استکاتو در سازهای بادی معمولا به وسیله نوک زبان صورت میپذیرد، یعنی زبان با حرکت بالا و پایین و عقب و جلو می تواند هوا را به طور مقطع از لب خارج کند و به خاطر حرکت تند زبان، اجرای این تکنیک در سرعت بالا امکان پذیر خواهد بود. ولی در شیوه دندانی زبان خود عامل هدایت هوا در نی میباشد و قادر نیست هوا را بطور مقطع به داخل نی هدایت کند؛ لذا نوازنده برای اجرای نتهای مقطع مجبور است هوا را از قسمت انتهایی زبان یعنی عضلات حلق، قطع و وصل کند. باید گفت اجرای این عمل در سرعتهای بالا و بصورت ممتد و در زمان طولانی امکانپذیر نیست.

شیوه دوم: در این روش از نوازندگی که همان شیوه لبی است صدا بوسیله باریکه هوایی که از میان شیار بین دولب به صورت کامل به داخل نی هدایت میشود، تولید میگردد. این روش قادر به تولید صدایی مانند صدای اول در روش دندانی نیست و صرفا" صدای دوم و سوم و بم نرم در این روش قابل اجراست.

مقدار هوایی که برای تولید صدا در این روش لازم است بسیار کمتر از روش قبل است، ولی از لحاظ کوک در این روش به دلیل اینکه مولد صدا نسبت به روش دندانی، به نی نزدیکتر است، کمی بالاتر یا زیرتر از روش دندانی است، یعنی نوازنده ای که از هر دو روش استفاده میکند مجبور است که این دو شیوه را از نظر کوک با هم منطبق کند و به عبارت دیگر روش دندانی را با مقدار هوای بیشتر و روش لبی را با حداقل هوای ممکن اجرا نماید.( این عمل بسیار مشکل است و نیاز به تمرین فراوان دارد).

اجرای تکنیک های ویبراسیون و گلیساندو در این روش مثل فلوت با کم و زیاد کردن شدت هوا، صورت میگیرد و اجرای تکنیک استکاتو هم مانند فلوت با نوک زبان انجام میگیرد. صدای تولید شده در روش لبی می تواند بسیار شفاف باشد و ضخامت سری نی به شفافیت صدا کمک زیادی میکند. در این روش جنس سر نی تاثیر زیادی در جنس صدای تولید شده ندارد.


در مجموع میتوان گفت که این دو روش در نوازندگی نی میتوانند مکمل یکدیگر باشند و تکنیکهایی که در یک روش قابل اجرا نیست با روش دیگر امکان پذیر میباشد. در میان نی نوازان ایران تنها نوازنده ای که از هر دو شیوه در نوازندگی استفاده کرده، استاد حسن ناهید (در کنسرتهای سالهای گذشته بوده) که هر دو روش را (مخصوصا لبی) به زیبایی نواخته. در پایان باید گفت امید است که نوازندگان نی از هر دو روش و (حتی تکنیکهای نوازندگی دیگر سازهای بادی) بتوانند به نحو مطلوبی برای ارتقا امکانات تکنیکی نی استفاده کنند.

[Asalbanoo]

نام استاد کسایی با نی چنان عجین شده که تصور یکی بدون دیگری امریست محال. نی از جمله سازهایی است که در تاریخ موسیقی ایران جایگاه پرفراز و فرودی از دربار پادشاهان ساسانی تا همدم بودن با شبانان داشته؛ ولی هیچگاه نتوانست قابلیت اصلی خود را نشان دهد که بتواند مانند سازهایی از قبیل عود، تار،سنتور و انواع مختلف سازهای آرشه ای و مضرابی جایگاه نسبتا ثابتی در بین موسیقی دانان و مردم پیدا کند.

احتمالا سادگی ساخت که خود موجب پیدایش الگوهای غیر استاندارد و در نهایت باعث محدود شدن سطح تکنیکی نی شده بود را بتوان عامل اصلی عدم ثبات در جایگاه اصلی نی دانست. توضیح آنکه، برای توسعه و رشد امکانات فنی و تکنیکی یک ساز، لازم است ابتدا ساختار آن، طبق الگویی دقیق و کارشناسی شده، طراحی و ساخته شود تا نواختن آن با حداکثر قابلیت اجرایی، میسر گردد؛ بر اساس اطلاعاتی که از ضبط اولین صفحه های موسیقی ایرانی در دست است، تکنیک نوازندگی سازهایی همچون تار، ویلن، کمانچه به نسبت نی در سطح بالاتری قرار دارد. تنها ضبطی که در گذشته از نی انجام شده تکنوازی و جواب آواز نایب اسدالله اصفهانی است که بنا به روایتی اولین کسی است که نی را به سبک "دندانی" می نواخته (هر چند خلاف این موضوع انکار ناپذیر نیست.) در هر صورت می توان با بررسی این چند صفحه ضبط شده، سطح نوازندگی نی را در آن زمان شناخت.

استاد کسائی بطور مستقیم نتوانست، از محضر نایب استفاده کند، ولی در دوره ای بسیار کوتاه نزد یکی از شاگردان ایشان به نام مهدی نوایی، تمام اندوخته های نوایی را فراگرفت، این موضوع از جهتی دلیل بر استعداد فراوان کسائی و از جهتی دیگر، نشان از محدودیت و سادگی تکنیک نوازندگی نی در آن زمان میباشد. از این رو حسن کسایی مانند تهرانی در تنبک ، عبادی در سه تار، بهاری در کمانچه و پایور در سنتور به نوعی از ابتدا شروع به ابداع تکنیک و پیاده کردن تمام دستگاهها در ساز نی نمود


در گذشته صدای نی، همراه با نا خالصی زیاد بود؛ یعنی نواختن نی بصورتی بود که تفاوت محسوسی بین صداهای اوج، بم و بم نرم نبود، ولی استاد کسایی توانست با تغییر حالت در زبان، در محل استقرار زبان، حالت لب و فرم سر نی، صدایی بسیار شفاف و بدون ناخالصی از نی تولید کند. همین پیشرفت باعث شد، نی استاد، به رادیو راه پیدا کند؛ تکنوازیها و همکاری با نوازندگان و خوانندگان مشهور آن زمان چون جلیل شهناز، علی تجویدی، احمد عبادی، تاج اصفهانی، ادیب خوانساری و ... باعث شد، نی همردیف سازهای دیگر قرار بگیرد.

بعد از این دوره اغلب ارکسترهای ایرانی شروع به استفاده از ساز نی کردند و این احساس نیاز باعث رشد روز افزون نوازندگان نی شد که حتی امروزه به عنوان یک رشته تخصصی در دانشگاه تدریس می گردد. می توان گفت، تمام نوازندگان امروز نی، با شنیدن صدای نی استاد کسایی به این ساز علاقمند شدند.

حسن کسايي به گفته خود در تاریخ 20 مهر 1307 در خانواده ای تاجر پیشه به دنیا آمد. پدر او سید جواد کسایی از تاجران به نام آن زمان اصفهان به دلیل علاقه و انسی که با موسیقی داشت، با اساتید آن زمان رفت و آمد می نمود؛ بزرگانی چون سید حسین طاهرزاده، جلال تاج زاده اصفهانی، اکبر خان نوروزی، خاندان شهناز (شعبان خان، حسین آقا، علی آقا و جلیل شهناز)، غلامحسین سارنج، ادیب خوانساری. بطوری که منزل آقا سید جواد، محفلی بود برای تجدید دیدار و نیز ساز و آواز اساتید به نام موسیقی اصفهان

این آمد و شد ها موجب شد حسن کسائي از کودکی با موسیقی آشنا شود و به مرور زمان، علاقه زیاد ایشان به موسیقی خصوصا" ساز نی (بعد از دیدن یک نوازنده دوره گرد) بر آن شد تا پدر، وی را نزد مهدی نوائی ببرد. پس از فوت مهدی نوایی کسایی همچنان از همنشینی با نوازندگان اصفهانی در جهت تسلط بر نوازندگی نی استفاده کرد؛ مخصوصا" از همنوازی با جلیل شهناز که به نوعی حق استادی بر گردن او دارد بهره برد. همنوازی با سازهای پرده داری مثل تار و سه تار او را بیش از پیش با گامهای مختلف موسیقی ایرانی آشنا کرد، بصورتی که برای اولین بار دستگاههای چهارگاه، اصفهان، نوا و راست پنجگاه با کوک دقیق و بصورت کامل اجرا کرد. کسایی همچنین از محضر ابوالحسن صبا بهره های فراوان برد که میتوان گفت، هنر نوازندگی سه تار کسائی، یادگار انس با این هنرمند یگانه است. سه تار نوازی کسائی تلفیقی زیبا از ترکیب نوازندگی تار جلیل شهناز و سه تار ابوالحسن صبا است.

حسن کسائی در اصفهان سالها مکتبدار موسیقی اصفهان در رشته های نی، سه تار و آواز بوده است. شاگردان زیادی از محضر او درس گرفته اند که امروز جزو چهره های برجسته موسیقی ایران شمرده می شوند؛ حسین عمومی، حسن ناهید، محمد موسوی، بهزاد فروهری، نعمت الله ستوده و شهرام میرجلالی از این جمله اند. اگرچه بیشتر آثار حسن کسایی را بداهه نوازی است تا موسیقی پیش ساخته، ولی امروز بخش زیادی از ضربی ها و حتی آوازیهای نوازندگان نی، بهره گرفته از نوازندگی های ایشان است.

[Asalbanoo]

هفته گذشته در آمفی تئاتر سازمان میراث فرهنگی کشور همایشی با حضور دکتر حسین عمومی برگزار شد و دو مورد از پیشنهادات ایشان در مورد سازهای نی و تنبک به نمایش گذاشته شد.

در این جلسه که با حضور حسین دهلوی برگزار شد، حسین عمومی در مورد کلیدی صحبت کرد که ساخت آن به بیش از۳۰ سال پیش (کنسرت با گروه استاد پایور) باز می گردد و بوسیله آن نوازنده قادر است نت " سی" که یکی از نتهای مهم در تکنیک نی محسوب می شود را بوسیله این کلید (که در پایین نی نصب می شود) تولید کند. این نت در قسمت میانه گستره صوتی نی قرار می گیرد که عدم وجود آن موجب اجرا نشدن حرکتهای ساده ای مانند اجرای یک گام ساده یا یک پاساژ … می شود.

پس وجود چنین نتی در نی نقش حیاتی دارد و به هیچ وجه وجود آن به عنوان یک سرویس اضافه! مطرح نیست. (شاید اضافه کردن این کلید و تغییرات در بند آخر نی برای عده ای مانند اضافه کردن چند سیم به تنبک! برای اجرای ملودی باشد، ولی نباید فراموش کرد که اجرای یک گام بدون عیب و نقص جزء وظایف مسلم یک ساز ملودیک است)

اگر هم برا ی عده ای از نوازندگان عتیقه بودن از وسیله بودن ساز مهمتر است، سازهایی قدیمی تر از نی بدون کلید هست که بر نی هفت بند متداول هم از لحاظ تاریخی پیشی می گیرد! البته نوازندگان برجسته ای چون حسن کسایی ، حسین عمومی ، عبدالنقی افشارنیا ، جمشید عندلیبی و … این طرح را تحسین کردند؛ ولی بخاطر عدم وجود دیدگاه کلی در مورد ارزشهای موسیقی ، این تغییرات تا کنون به نتیجه نرسیده است.

در این میان شایعاتی هم بوجود آمده که گذاشتن کلید روی نی، این ساز را به یک فلوت ناقص تبدیل می کند! این دیدگاه بسیار غیرحرفه ای و غلط است؛ چرا که اگر برای تمام نتهای نی هم کلید بگذاریم این ساز با دندان نواخته می شود و بالاخره رنگ صدایی نی تولید می شود! البته شاید دلیل مطرح کردن چنین مسائل غیر علمی ، علاقه بعضی از اساتید به ساز تخصصیشان باشد که این علاقه حالت تعصب پیدا کرده و ساز را از وسیله موسیقی به هدف موسیقیدان تبدیل کرده است.

لازم به ذکر است؛ آثار جاودان نی از جمله : آلبوم "از کران زنده رود" ،آلبوم "پیام عشق " و تکنوازیهای حسن ناهید و بهزاد فروهری … همگی با نی بدون کلید اجرا شده اند ولی این موضوع دلیل بر انکار مشکل بزرگ نی در اجرای گامها و مخصوصا"در ارکستر، نیست! اگر پارتیتورهای ارکستر ایرانی را مشاهده کرده باشید، نقش ضعیف نی را به راحتی احساس می کنید؛ بی شک با وجود اشکال یاد شده در ساز نی هیچ آهنگسازی حاضر به دادن نقش های مهم در اثرش به سازی ناقص نیست.

این روزها که شاهد برگزاری جشنواره نی نوازان بودیم و نوازندگان ایران با غرور در این جشنواره می نواختند که حتی اشخاص آماتور هم تفاوت فاحش نی نوازان ایرانی را با نی نوازان سایر کشورها احساس می کردند! آیا بهتر نیست این اشکال نی ایرانی هم رفع شود تا نی مانند یک ساز قدرتمند در ارکسترهای ایران و جهان حاضر شود؟

گفتگوی هارمونیک : نظر به تقاضای بسیاری از دوستان برای آشنایی بیشتر با سازهای مختلف موسیقی و خصوصیات فیزیکی آنها، بزودی ستون ویژه ای برای این منظور در سایت گفتگوی هارمونیک در نظر خواهیم گرفت که در آن ضمن نقد و بررسی تاریخچه و فیزیک سازهای مختلف به روند تکاملی آنها نیز اشاره خواهیم کرد. همچنین قصد آن داریم تا شما را از نتیجه بررسی های انجام شده توسط اساتید و موسیقیدانهای داخلی و خارجی برای بهبود و تکامل سازهای مختلف آگاه سازیم.

[persian365]

نی ......... واقعا زیباست
[ برای مشاهده لینک ، لطفا با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ]

[Asalbanoo]

امروزه و در دوره ای که ما زندگی میکنیم از میان سازها و نوازنده ها میتوان گفت که فقط ساز پر رمز و راز نی است که توانسته علارغم وجود همه مشکلات و نارسایی ها به راه خود در جهت انتقال این امانت به ایندگان این موسیقی اصیل ادامه دهد. هم اینک در کشور و خارج از کشور اساتید بسیار ارزنده ای در رشته نی نوازی وجود دارند که اتفاقا اثرات ماندگاری را نیز خلق کرده اند.و در این میان یک استاد ارشد وجود دارد که جامعه موسیقی باید خواسته یا نا خواسته و پنهان یا پیدا در مقابل زحمات ایشان سر تعظیم فرود اورند کسی که به تنهایی بار انتقال این هنر را از نسلی دور به نسل حاضر را به دوش کشیده است کسی که این امانت را از سینه استاد خویش گرفته و به رسم امانت ان را به نسل بعد از خود انتقال داده است و او کسی نیست جز استاد مسلم نی ایران مولانا حسن کسایی.در این قسمت تلاش وبلاگ ماهوریان بر ان است تا اجمالا به معرفی اساتید معاصر نی بپردازد.
عنقریب است که از ما اثری باقی نیست

شیشه بشکسته و می ریخته و ساقی نیست

● استاد ارشد حسن کسایی:

به راستی اگر استاد جلیل شهناز را خداوندگار تار می نامند , استاد سید حسن کسایی نابغه نی نوازی ایران را باید خداوندگار نی نامید. استاد حسن کسایی در ۲۰ مهر ۱۳۰۷ در خاندان تاجر پیشه کسایی زاده شد.
پدرش سید جواد از افراد متمکن اصفهان بود و با موسیقی انس و الفتی داشت و با هنرمندان ان زمان اصفهان رفت و امد و حشر و نشری عمیق داشت از جمله : سید حسین طاهر زاده, استاد تاج اصفهانی,اکبر خان نوروزی,غلام حسین سارنج, و خاندان بزرگ شهناز.از هنرمندانی بودند که با خانواده کسایی رفت و امد داشتند.
حسن کسایی به توصیه پدرش به محضر استاد مهدی نوایی راه یافت.لازم به ذکر است که نامدار ترین نی نواز ایران در ان زمان نایب اسد اله اصفهانی بودکه حسن کسایی نتوانست از محضر او سود ببرد و نزد شاگرد ایشان به نام مهدی نوایی تلمذ نمود مهدی نوایی نیز از تنها شاگردان نایب بود. وقتی حسین یاوری بهمحضر نایب رسید نایب که در دوران پیری بود یاوری را به شاگرد ارشد خود مهدی نوایی سپرد و بدین ترتیب و به قول خود استاد کسایی یاوری شاگرد دوران شباب و جوانی مهدی نوایی بود و حسن کسایی شاگرد دوران کهولت مهدی نوایی .

پس از فوت حسین یاوری تنها حسن کسایی باقی ماند که باید بار سنگین مکتب موسیقی اصفهان را به دوش میکشید. و به ایندگان انتقال می داد. حسن کسایی پس از دوران کوتاهی که شاگرد مهدی نوایی بود توانست با قریحه بی نظیر خود تحولی عمیق در ساز نی و نی نوازی ایجاد کند و مانند تهرانی در تمپک و عبادی در سه تار نام خود را در تاریخ موسیقی ایران به ثبت رساند.استاد کسایی در همان دوران جوانی به رادیو راه یافت سپس در دوره ای در محضر استاد ابولحسن خان صبا حاضر شد و سالها کسب فیض نمود و به توصیه استاد صبابه عنوان تکنواز نی در برنامه گلها به هنر نمایی پرداخت و سالها یکی از بهترین نوازندگان برنامه گلها بود.
همچنین ایشان با همکاری بزرگان مکتب اصفهان مرحوم تاج اصفهانی, استاد جلیل شهناز, که از هر دوی اینها با عنوان استاد خود یاد میکند اثار بی بدیلی را خلق کرد .

استاد کسایی در ان دوران چنان به زیبایی دستگاه ها و ردیف های موسیقی را در ساز نی میگنجاند که همه موسیقیدانان وقت را به تشویق وا میداشت و در دادن جواب اوازها جزء بهترین ها بود.
و بعد ها با عنوان استادی با شمع وجود خویش داشته هایش را به شاگردانش انتقال میداد.
در عالم نی مشعلی افروخته ام
با شمع وجود خویشتن سوخته ام
پروانه ام و سوختن پروا , نه
این خود سوزی ز شمع اموخته ام

● ویژگی های نوازندگی استاد کسایی:

از ویژگی های نی نوازی استاد کسایی میتوان به صدای بی نظیر ساز او و سنوریته عالی اشاره کرد.همچنین می توان به اجرای استاکاتو ها و پاساژ های عالی که از شگرد های استاد است و واریاسیون های عالیو جمله بندی های موزون و گوش نواز و جواب اواز های بی بدیل در نیم پرده ها و ربع پرده ها اشاره کرد.
استاد کسایی اثار ماندگاری را خلق نموده است از جمله : البوم ازکران زنده رود در ۶ کاست, و البوم پس از سکوت در ۳ کاست , و اثر نی و عود از ایشان به نسل های اینده به یادگار مانده است.
استاد کسایی همچنین مهارت خاصی در سه تار نوازی دارد که ان را از خاندان شهناز و همچنین استاد کامل ابولحسن خان صبا به یادگار دارد. و مخصوصا تبحر ایشان در در اواز ها و تحریر های مکاتب مختلف به خصوص مکتب غنی اصفهان که نشان دهنده ارادت استاد کسایی به مرحوم سید عبدالرحیم اصفهانیو سید حسین طاهر زاده است.
استاد کسایی هم اینک دوران بازنشستگی و کهولت خود را در سرزمین محبوبش اصفهان میگذراند. عمرش طولانی
** هنرمند واقعی یک عاشق است و همه عمر به عشق خود مشغول است با قناعت و تنگدستی تمام عمر در زاویه می نشیند و به دور از جنجال زندگی میکند و در عوالم دیگری سیر مینماید از جان شیرین میکاهد و بر معرفت دیگران می افزاید}


بازنگار

[Asalbanoo]

در تاریخ ۳۰/۰۴/۱۳۸۴ پنجشنبه ساعت شش بعدازظهر، به همت وزارت ارشاد استان مازندران و خانه موسیقی نکوداشتی برای استاد حسن ناهید نوازنده چیره دست نی در دانشگاه مازندران واقع در بابلسر برگزار شد.در این جلسه صمیمی نصرالله ناصح پور رئیس هیات مدیره خانه موسیقی و هادی منتظری نوازنده کمانچه و عضو هیات مدیره کانون مدرسان خانه موسیقی، فاضل جمشیدی معاون اجرایی مدیر عامل خانه موسیقی، جمشید قلی نژاد پژوهشگر موسیقی بومی مازندران، گروه نوا به سرپرستی مجید آقاجانی و علاقمندان موسیقی ایرانی حضور داشتند.

در این جلسه از خدمات استاد حسن ناهید قدردانی شد و تندیس حسن ناهید که توسط یکی از هنرمندان استان مازندران ساخته شده بود به استاد ناهید تقدیم گردید.

متن کامل سخنرانی استاد نصرالله ناصح پور که در این مراسم قرائت شده توسط ایشان در اختیار گفتگوی هارمونیک قرار گرفته که در پی آیند این گزارش می خوانید:

موسیقی ایران زمین با توجه به اصالت و قدمت تاریخی خوشبختانه با وجود فراز و نشیبها و کشتارهای جمعی در جنگها و خونریزیهای خانه به خانه در طول تاریخ، هنوز منحصر به فرد است و مختصات و مشخصات آن هنوز در رگ موسیقایی اکثر همسایگان جغرافیایی امروز این کشور ساری و جاریست و پرواضح است که هر تاثیر گذاری ای را تاثیر پذیری ای در کار است و اسناد و مدارک مستند به وضوح اثبات کننده و گویای آن است، از طرفی حلقه های گمشده و پراکنده نیز کم نیستند که با استنتاج تاریخی آن نتیجه بدست امده را به وضوح به رشته تحریر در آوریم و این رشته سر دراز دارد.

هرجا سخن از موسیقیست، بلافاصله ساز مربوط به آن متصور ذهن میشود و برای پی بردن به قدمت آلات موسیقی و اثبات زمان و مکان موجودیت آن احتیاج به سند کتبی و کتیبه های سنگی و بازیافته های زیر زمینی موجود در موزه های دنیا الزامی است و با مطالعه و پژوهش هویت هرکدام آنها به این نتیجه می رسیم که هیئت و شکل تکمیل شده آنهاست که در اقصی نقاط کشورهای مختلف امروزه در خدمت موسیقی است، از جمله اگر این ویژگی سازهای امروزه موسیقی ایرانی را پی بگیریم، بعضی از آنها به عقیده باستان شناسان عمر چندین هزار ساله دارد و سند معتبری برای دیرینگی و اصالت موسیقی ایرانی بشمار می رود. آلات خیلی کهن ایرانی که به دوره قبل از ساسانی مرتبط می شود قره نی و نوعی چنگ و سازی با چهارتار (شاید شیشک یا رباب باشد) اسم برده شده است.

بحث باز شده را اگر به دو دوره قبل و بعد از اسلام، منقسم کنیم به جرات می شود گفت که "نی" از قدیمی ترین آلات موسیقی است که اختراعش ملهم از نای و حنجره انسانیست و بدین جهت است که نزدیکترین صوت را به صدای آدمی که بنظر قدما اشرف آلات است، دارد.

نای در زبان پهلوی بصورت "ناز" (naz) و در زبان عربی به صورت "النای" آمده و در اشعار شعرای بسیاری به آن اشاره شده است.

نی از ساده ترین و طبیعی ترین سازهای موسیقی بادی است که با روییدن در نیستان از زمین همواره به آسانی در دسترس انسان بوده و با مختصر تصرفی و ایجاد سوراخ در آن قابل استفاده است. در دوره های مختلف نی را سرمشق قرار داده و از روی آن سازهای بادی مختلف بوجود آورده اند.

در ایران مشهورترین نای، "نی هفت بند" است که بصورت عمودی نواخته میشود و تا آنجایی که میدانیم نواختن نی به این صورت، که بی زبانه است و بصورت عمودی لای دو دندان قرار میگیرد و صداهای رنگارنگ از آن استخراج میشود مختص ایرانیان است.

نای بخاطر صدای مخصوص و بسیار متنفذش در مجامع متصوفه و عرفا دارای ارج و قرب خاصی است و مولانا جلال الدین رومی به آن اشارتهای فراوانی دارد. در موسیقی نواحی ایران انواع نای استفاده می شود و به باور خیلی نی هفت بند کامل ترین نای هاست.

نی هفت بند مناسبترین نای برای نواختن موسیقی ردیفی است که از بوته نی ساخته میشود، هفت بند آن شش سوراخ دارد که پنج تای آن در روی سطح استوانه و دیگری در پشت تعبیه شده است.

ساز نی مصداق کامل "سهل ممتنع" که در عین سادگی از دشوارترین سازهاست.

این ساز پر رمزو راز به وسیله سلاله ای معتبر از استاد به شاگرد تحویل و تا به امروز حفظ و حراست گردیده و نوازندگان قابل ملاحظه ای در نسل امروز فعالند که در دانشگاه ها و هنرستان ها و آموزشگاه ها مشغول تربیت استادان آینده این ساز میباشند.

[ برای مشاهده لینک ، لطفا با نام کاربری خود وارد شوید یا ثبت نام کنید ][1].jpg
حسن ناهید

استاد و صاحب سبک معتبر و نامداری که زمان قاجار سر سلسله و "مکتب دار" نی بوده و و اصول بی بدیلی را بنا نهاد نایب اسدالله اصفهانی استاد مسلم نی است که در اواخر عصر قاجار میزیسته و حتی نوازندگان کنونی نی از دست پروردگان و تربیت شدگان آن مکتبند.

از سخنان قصار او چنین روایت است که گفته: " من نی را از اغل گوسفندان به دربار پادشاه برده ام"

یکی از شاگردان معتبر ایشان استاد مهدی نوایی که به استادی در نوازندگی نی شهرت بسزائی دارد. از شاگردان مهم و صاحب نام ایشام استاد حسن کسائی است که نی را بامهارت و قدرت و سلیقه مخصوص به خود مینوازد. و بالاخره از شاگردان معتبر استاد کسایی که گرد همایی و نکوداشت امروز به مناسبت تجلیل از ایشان ترتیب داده شده است، استاد حسن ناهید است.

حسن ناهید از فعال ترین و چیره دست ترین نوازندگان نی در ایران است. او نه تنها در ایران بلکه در خارج از کشور نیز از محبوبیت خاصی برخوردار است.

حسن ناهید با ایجاد هرگونه تحول در ساختار کنونی نی مخالف بوده و می گوید در کنسرتهایی که در سایر کشورها به اجرا پرداخته ام نوازندگانی که با ساز بادی آشنا هستند از سادگی نی حیرت کرده و از صدای ان همراه با لذت در تعجب بوده اند.

اگر ما در ساز نی دگرگونی ایجاد کنیم سازی شبیه به فلوت ناقص ایجاد کرده ایم.
حسن ناهید شصت و دومین بهار زندگی را تجربه کرده و همکار صمیمی و مهربان دانشگاهی ماست.
انسانی با اخلاق و فداکار در امر تدریس بوده و هنرمندی متواضع و فروتن در گروهنوازیست.


نصرالله ناصح پور